Nokkrir punktar um hegðun og atferli fisksins sem við erum að eltast við. Stuðst er við eigin reynslu og viðurkenndar rannsóknir, bæði innlendra og erlendra aðila.
Ef ég veiði urriða sem er 45 sm að lengd og eðlilegur í holdafari, hvað ætli hann sé þá gamall og þungur? Ef urriðinn hefur veiðst í Stóra Fossvatni í Veiðivötnum, þá getur hann verið á bilinu 7 til 9 ára, nákvæmar er nú ekki sem hægt er að skjóta á aldur hans. Að sama skapi getur þyngd hans getur verið frá 800 og upp 1.100 gr. eða jafnvel meiri ef hann er sérlega vænn.
Aldursgreining hreisturs og kvarna úr frænda Veiðivatnaurriðans, þ.e. þess sem gotið var á Þingvöllum, sýna ágætlega vaxtarhraða eftir árum en gefa því miður litlar upplýsingar um þyngd hans:
Aldur (ár)
Meðallengd (sm)
Lenging á milli ára (sm)
Vaxtarstuðull á milli ára
1
4,2
1,00
2
9,6
5,4
1,29
3
17,3
7,7
0,80
4
25,3
8
0,46
5
35,9
10,6
0,42
6
47,4
11,5
0,32
7
59,9
12,5
0,26
8
70,8
10,9
0,18
9
73,6
2,8
0,04
10
76,1
2,5
0,03
Heimild: Aldursrannsóknir á urriða úr Öxará 1999 – VMST-S/00006X
Skyndilegur samdráttur í vexti 8 – 9 ára urriða skýrist væntanlega af því að þegar urriðinn verður kynþroska, þá dregur verulega úr vexti hans.
Afkomendur Þingvallaurriða sem sleppt var í Skorradalsvatn á áttunda áratug síðustu aldar víkur í nokkrum atriðum frá rannsóknum á Þingvöllum:
Aldur (ár)
Meðallengd (sm)
Meðalþyngd (gr)
Lenging á milli ára (sm)
Þynging á milli ára (gr)
3
19
80
–
–
4
31
397
12
317
5
33,5
455
2,5
58
6
41,3
867
7,8
412
7
51,8
1615
10,5
748
Heimild: Fiskirannsóknir í Skorradalsvatni 2008-2009 – Jón Kristjánsson 2010
Verulegt frávik er í vexti 4 til 5 ára urriða í þessari rannsókn, snögglega dregur úr vexti sem tekur þó aftur við sér þegar fiskurinn nær 6 ára aldri. Þess ber að geta að fjöldi fiska í hverjum árgangi var ekki mjög mikill og um meðaltal er að ræða þar sem eitt sýni getur aflagað niðurstöður.
Það eru til ýmsar góðar töflur um þyngd urriða út frá lengd hans, en það er líka til ágæt formúla Fulton’s (1911) sem gefur þokkalega nálgun á þyngd fiska m.v. lengd. Formúlan styðst við ákveðin stuðul ástands (holdafars) þannig að hana má auðveldlega aðlaga mismunandi tegundum að undangengnum nokkrum mælingum og vigtun. Þumalputtaregla fræðinga hefur verið að urriði í venjulegum holdum sé með stuðul 1.0, sá magri 0.8 og sá væni 1.2
Þegar vetur gengur í garð þá vinnur maður úr því sem maður hefur safnað í sarpinn yfir sumarið. Eitt af því sem ég geymdi í sarpinum er umræða sem ég átti s.l. sumar við afar lunkinn veiðimann um ljót köst. Einhverra hluta vegna var ég fullur afsakana og sagði eitthvað á þá leið að ljót köst veiða líka. Ég var leiðréttur hið snarasta og sagt að þetta ætti að vera ljótar flugur veiða líka. Jú, ég kannaðist eitthvað við þetta um ljótu flugurnar og fór að klóra í bakkann með köstin, var greinilega umhugað um réttlæta eitthvað.
Við vorum sammála um ljótu köstin geta styggt fisk ef þau verða til þess að línan skellur niður á vatnið. Einmitt þetta getur verið ókosturinn við framþungar skotlínur í dag. Hraði þeirra er mikill, þær vaða út og eiga það til að skella niður á vatnið. Skothausinn er oft tiltölulega þungur og stuttur þannig að línan er svolítið eins og svipa þegar hún lendir á vatninu. Góð skotlína í höndum þokkalegs kastara á yfirleitt ekki í vandræðum með að vaða fram úr stangartoppinum þannig að það má alveg leyfa sér að tempra hraða hennar í framkastinu rétt nóg til að taumurinn leggist beint fram og hvorki lína né taumur skelli á yfirborðinu. Með því að halda örlítið við línuna þegar framkastið hefur náð hámarkshraða, þá hægir línan á sér, það réttist betur úr tauminum og hvoru tveggja leggst rólegar niður. Hver og einn veiðimaður verður að finna sinn takt í þessu viðhaldi línunnar en með smá æfingu er leikandi hægt að ná þessu þokkalega.
En hvað með þennan stygga fisk ef línan hefur nú lagst rólega fram, taumurinn rétt vel úr sér og flugan er ekki með ógnar læti þegar hún lendir? Verður fiskinum virkilega jafn brugðið við tauminn eins og margir vilja vera láta? Já, trúlega eru til þau vötn sem eru svo tær og laus við allt fljótandi að taumurinn sker sig úr öllu því sem fiskurinn hefur vanist, að hann styggist. En, það kemur veiðimönnum eflaust á óvart hve margt og misjafnt er á ferðinni og flækist um í vatninu að öllu jöfnu. Gróður og gróðurleifar, aðskotahlutir sem fokið hafa út í vatnið og að ógleymdum skuggum þess sem flýtur á yfirborðinu. Allt þetta og fleira til er líklegra til að skjóta fiskinum skelk í bringu heldur en taumurinn. Eitt er það þó sem styggir fisk, meira að segja þann ódauðlega sem hefur náð meira en 1 metra og það er allt sem getur orðið honum skeinuhætt og erfðir hans hafa kennt honum að varast, m.a. maðurinn eða réttara sagt; fótatak hans og skuggi.
Í raun má segja að lífsferill sjóbirtings og sjóbleikju sé ekkert mjög frábrugðinn, ef undan er skilin valkvæð hegðun bleikjunnar að taka upp sjógönguhegðun eða ekki. Urriði af sjóbirtingsstofni virðist alltaf hafa þá hvöt / þörf að ganga til sjávar. Hér að neðan gefur að líta lífsferil urriða sem elst upp í ferskvatni en gengur til sjávar um leið og líkamsburðir og aðstæður leyfa.
Fyrstu ár sjóbirtings í ferskvatni eru í nær engu frábrugðin venjulegum vatnaurriða. Algengast er að birtingurinn hrygni í ám eða lækjum, en við heppileg skilyrði getur hann hrygnt í stöðuvötnum. Oftast er hrygningartímabil hans frá því í byrjun september og fram undir lok október.
Hrogn urriðans klekjast út í mars og fram í maí, allt eftir hitastigi vatnsins. Kviðpokaseiði urriðans hafa skamma viðdvöl í hrygningarmölinni, aðeins tvo mánuði að jafnaði og halda þá út í vatnsbolinn, stöðuvatn eða straumvatn. Smærri seiðinn halda þó til í lygnara vatni að jafnaði, en með auknum vexti eykst fæðuþörfin og seiðin færa sig út í straumþyngra vatn eða út í stöðuvötn þar sem fæðuframboð er meira.
Þegar birtingurinn hefur náð tveggja til fimm ára aldri, þá gengur hann til sjávar í apríl til maí og dvelur allt að átta vikum í sjó áður en hann gengur aftur upp í ferskvatnið. Bæði geldfiskur og hrygningarfiskur gengur til sjávar, en dvelja veturinn í ferskvatni.
Helstu heimildir: Nokkur atriði varðandi lífsferil laxfiska, Árni Ísaksson Veiðimálastofnun 1980.
Urriða- og laxaseiði eru oft samkeppnisaðilar um æti í vistkerfum sem þessar tvær tegundir laxfiska deila. Skyndileg fjölgun af annarri tegundinni getur haft afdrifaríkar afleiðingar fyrir afkomu hinnar tegundarinnar. Hér að neðan gefur að líta lífsferil urriða sem elst upp í lokuðu vistkerfi, stöðuvatni, og tekur ekki upp sjógönguhegðun.
Algengast er að urriði hrygni í ám eða lækjum, en við heppileg skilyrði getur hann hrygnt í stöðuvötnum. Oftast er hrygningartímabil urriðans frá því í byrjun september og fram undir lok október. Dæmi eru þó til um að urriði hrygni alveg fram í janúar.
Hrogn urriðans klekjast út í mars og fram í maí, allt eftir hitastigi vatnsins. Kviðpokaseiði urriðans hafa skamma viðdvöl í hrygningarmölinni, aðeins tvo mánuði að jafnaði og halda þá út í vatnsbolinn, stöðuvatn eða straumvatn. Smærri seiðinn halda þó til í lygnara vatni að jafnaði, en með auknum vexti eykst fæðuþörfin og seiðin færa sig út í straumþyngra vatn eða út í stöðuvötn þar sem fæðuframboð er meira.
Almennt verður urriðinn kynþroska á fimm til sjö árum, en fjölmörg dæmi eru um afar seinþroska urriða sem verða ekki kynþroska fyrr en sjö til átta ára.
Helstu heimildir: Nokkur atriði varðandi lífsferil laxfiska, Árni Ísaksson Veiðimálastofnun 1980.
Hin síðari ár hafa ýmsar rannsóknir farið fram á lífsferli heimskautableikjunnar. Þessi sérstaki stofn lifir aðeins á norðurhveli jarðar og er sú ferskvatnstegund sem hefur nyrsta útbreiðslu. Síðustu áratugi hefur áberandi breyting orðið á vistkerfi norðurhvels jarðar og sterkar vísbendingar eru um að bleikjan sé sífellt að færa sig norðar og norðar á hvelið eftir því hvernig hlýnun jarðar vindur fram. Fyrstu sterku vísbendingarnar um þessar breytingar má merkja í atferli sjóbleikju. Hér gefur að líta lífsferill bleikju sem elst upp í ferskvatni en tekur upp flökkueðli sjóbleikju um tíma eða öll sín fullorðinsár.
Frumbernska sjóbleikjunnar er í engu frábrugðin þeirrar staðbundnu þar til göngumunstur gerir var við sig hjá hluta stofnsins. Eins og áður hefur verið getið, þá getur bleikja sem á staðbundna foreldra tekið upp á því að ganga til sjávar hvenær sem er á lífsleiðinni, svo fremi hún hafi vöxt og tækifæri til sjógöngu. Það eru fyrst og fremst líkamlegir burðir bleikjunnar sem ráða því hvenær á lífsleiðinni hún gengur fyrst til sjávar.
Frá náttúrunnar hendi er bleikjan þó undir það sett að geta aðeins lifað í nokkrar vikur í senn í fullsöltum sjó, yfirleitt fjórar til sex vikur, að hámarki átta vikur. Það vekur þó athygli að þessi eiginleiki hverfur ekki hjá bleikjunni þótt kynslóðir ákveðins stofns hafi eingöngu alið aldur sinn í ferskvatni. Opnist leið til sjávar úr einöngruðu lífkerfi getur bleikjan, líffræðilega séð, tekið upp á því að ganga til sjávar og það sem meira er, hún gerir það.
Sjógönguhegðun bleikju er ekki bundinn við kynþroska fisk, geldfiskur gengur einnig til sjávar, en almennt hefur bleikjan ekki sjógöngu fyrr en hún nær 18 – 26 sm lengd. Kynþroska fiskur gengur til sjávar um leið og fyrstu ísa leysir og geldfiskurinn fylgir fast á eftir. Að sama skapi hverfur kynþroska fiskur fyrst til uppruna síns til þess að hrygna, geldfiskurinn nokkru síðar. Dæmi eru raunar um ákveðin vatnasvæði þar sem mjög óljós skil eru á milli sjávar og ferskvatns og þar virðist bleikjan vera á sífelldu rápi á milli svæða, að öllum líkindum lætur hún æti stjórna för. Yfirleitt heldur sjóreiður sig í innan við 50 km fjarlægð frá heimahögunum, en einhver dæmi eru um tvö eða fjórfalda þá vegalengd sem hún fer í sjó. Að vori étur bleikjan helst rauðátu (krabbadýr sem er 2 -3 sm að lengd) en þegar líður á sumarið fækkar rauðátu og þá færir bleikjan sig yfir í önnur krabbadýr, marflær og aðra hryggleysingja, jafnvel smáfisk (síli). Vöxtur bleikju í sjó er mjög hraður eða um 70% á hverju sumri, mestur hjá geldfiski og getur numið 6 – 10 sm. Hratt dregur úr vaxtarhraða bleikju við kynþroska og er hann þá ekki nema 0,5 – 6 sm.
Sjóganga bleikjunnar er nokkuð regluleg eftir að hún hefst, en kynþroska fiskur á það þó til að sleppa stöku ári úr og halda sig eingöngu í ferskvatni það árið. Flækingar sjóbleikju eru þekktir og eru það geldfiskar sem ganga ekki endilega upp í heimaá sína úr sjó, en þegar kynþroska er náð þá ganga þær nær undantekningalaust aftur upp í sína heimahaga og hrygna þar.
Helstu heimildir: Nokkur atriði varðandi lífsferil laxfiska, Árni Ísaksson Veiðimálastofnun 1980.
Lífsferill bleikju og urriða getur verið öllu flóknari heldur en laxa. Rannsóknir hafa sýnt að erfðafræðilegir þættir virðast ekki ráða því hvort afkvæmi bleikju verði staðbundin eða ganga í sjó. Jafnframt hafa rannsóknir sýnt fram á að bleikja getur verið staðbundinn langt fram eftir aldri, en þegar ákveðinni stærð er náð, þá tekur hún upp á því að ganga til sjávar í nokkurn tíma, gerir jafnvel hlé á gönguhegðun í einhvern tíma en tekur hana upp aftur síðar. Hér gefur að líta lífsferil bleikju sem elst upp í lokuðu vistkerfi (vatni) og er því staðbundinn allt sitt líf.
Lífsferill staðbundinnar bleikjur er í meginatriðum afskaplega einfaldur. Staðbundinn bleikja hrygnir að öllu jöfnu í stöðuvatni en getur einnig valið sér lygnari ár og læki ef því er að skipta. Bleikjan hrygnir yfirleitt á bilinu september og fram í desember, afar misjafnt þó eftir stofnum og það eru jafnvel til dæmi um stofna sem hrygna í janúar og febrúar. Aðlögunarhæfni bleikjunnar er orðlögð og dæmi eru um að hún hrygni á allt að 100 m dýpi. Hrogn bleikjunnar eru á bilinu 3 – 5 mm, fjöldi þeirra afar misjafn en að jafnaði hrygnir stærri fiskur stærri hrognum. Hrognin klekjast yfirleitt á bilinu mars – maí og kviðpokaseiðin dvelja í einn mánuði í mölinni og fæða þeirra er aðallega smádýrasvif og smálirfur vatnaskordýra. Stærð kviðpokaseiða er u.þ.b. 1,5 en þegar þessu stigi lýkur færa seiðin sig út í vatnsbolinn og halda sig til að byrja með í botnlagi vatnsins en færa sig síðan upp og dreifa sér og byrja að éta stærri fæðu, s.s. krabbadýr, snigla, og lirfur og púpur stærri skordýra.
Það er afar misjafnt eftir búsvæðum hvenær bleikjan verður kynþroska. Dæmi eru um að bleikja verði kynþroska tveggja ára þar sem samkeppni er mikil um fæðu og er það sterk vísbenind offjölgun einstaklinga í lokuðu lífkerfi. Þá er kynþroska fiskurinn smár og virðist ekki ná að stækka mikið eftir að kynþroska er náð, sem er raunar almenna reglan um bleikju.
Fæða bleikjunnar er afar fjölbreytt, en þar til hún nær 100 gr er uppistaða fæðunnar aðallega hryggleysingjar, en hún getur gerst afræningi annarra fiska, jafnvel eigin stofns þegar hún hefur náð 100 gr. Þess ber þó að geta að vöxtur og atferli bleikjunnar er afar mismunandi eftir stofnum, hitastigi vatns og vitaskuld fæðuframboði.
Helstu heimildir: Nokkur atriði varðandi lífsferil laxfiska, Árni Ísaksson Veiðimálastofnun 1980 og Eldisbóndinn, Háskólinn á Hólum o.fl. útgáfuár ókunnugt.
Lífsferill laxfiska á Íslandi er í nokkrum atriðum frábrugðinn á milli tegunda og þá ekki síst hjá þeim hluta laxfiska sem ganga í sjó einhvern hluta æfi sinnar. Hér gefur að líta nokkur atriði varðandi lífsferil laxa.
Laxinn tekur út mestan vöxt sinn meðan hann dvelur í sjó. Fyrstu árin sem laxinn dvelst í ferskvatni nær hann að verða 20 – 40 gr að þyngd og stækkar frá því að vera 2,5 sm kviðpokaseiði upp í að verða 12 – 15 sm gönguseiði. Það er á þessum árum að laxinn er hve viðkvæmastur fyrir afráni, s.s. fugla og minks. Afrán annarra laxfiska, bleikju og urriða, hefur einnig verið talið nokkurt, en það er ekki sannað svo óyggjandi sé.
Kviðpokaseiði nærast á eigin forða, en um leið og forðinn klárast verða þau að leita sér næringar í smávöxnum skordýralirfum og eru þá kominn í samkeppni við ungviði annarra laxfiska, helst urriða.
Þegar laxinn dvelur í sjó, yfirleitt eitt til fjögur ár, margfaldar hann þyngd sína og talið er að hann nái á fyrsta ári sínu í sjó um að verða 2,5 kg. Það er því augljóst að hann þarf töluverða fæðu meðan hann dvelur í sjónum og er þar af leiðandi afar háður ástandi sjávar og lífríkisins í honum.
Þegar laxinn hefur náð hrygningaraldri gengur hann aftur í uppeldisá sína á tímabilinu maí og fram í október, fyrst sunnan- og vestanlands, síðan norðan og austan. Þeir laxar sem ná að lifa hrygninguna af dvelja veturinn í ánni en ganga síðan aftur til sjávar og dvelja þar í eitt eða tvö ár áður en þeir ganga aftur í árnar til hrygningar.
Athugið að allar tölur um stærð og vöxt eru afar mismunandi eftir ám og árferði, en þær gefa nokkra mynd af þeim breytingum sem laxinn tekur á lífsleiðinni.
Helstu heimildir: Nokkur atriði varðandi lífsferil laxfiska, Árni Ísaksson Veiðimálastofnun 1980.
Veður hefur töluverð áhrif á allar skepnur, bein og óbein. Þegar það er rigningarsuddi og vindur, kalsi eins og það heitir, þá hefur það áhrif á veiðimenn ekkert síður en fiska og í einfeldni minni þá á ég það til að heimfæra mína upplifun beint á fiskinn; Æ, hann er ekkert að hreyfa sig í þessu roki eða Hann er ekkert á ferðinni í þessum kulda.
Stærsti munurinn á okkur, þ.e. mannskepnunni og fiskunum, er að við erum með heitt blóð en þeir kalt þannig að við bregðumst að öllu jöfnu fyrr við sveiflum í hita heldur en þeir. Og viðbragðið okkar er allt annað en þeirra, við höfum þann möguleika að fækka fötum í hita eða klæða okkur betur í kulda en þau úrræði hefur fiskurinn ekki. Ef hitastigið í vatninu verður eitthvað of hátt, þá leitar hann í kaldara vatn. Ef hitastigið í vatninu er of lágt, þá leitar hann í heitara vatn eða hægir á líkamsstarfseminni ef það finnst ekki. Kjörhitastig bleikju er nokkuð lægra heldur en urriða, 5 -12°C á móti 10 – 18°C hjá urriðanum. Ekki rugla þessum tölum saman við það hitastig eða öllu heldur þann lága hita sem þarf til að fiskurinn dragi verulega úr líkamsstarfsemi sinni og leggist í dvala. Eins má ekki gleyma því að kjörhitastig, þ.e. hvenær bleikja er hve virkust er afar mismunandi eftir stofnum hennar þannig að þessar tölur eru ekki heilagar.
Loftþrýsting þekkja fiskar ágætlega án þess að hafa endilega útbúið sér einhver hugtök yfir mismunandi þrýsting eins og við mennirnir. Hæð yfir Grænalandi og lægð við Færeyja er eitthvað sem maður tók inn með móðurmjólkinni og fagnaði því lengra í burti sem lægðin færði sig, svo lengi sem hæð var í grennd. Í stuttu máli þá er hæð einfaldlega svæði með hærri loftþrýsting heldur umhverfið og hérna megin á kúlunni blæs vindurinn um þær réttsælis Lægð er aftur á móti svæði með lægri loftþrýsting heldur en svæðið umhverfis og vindur gengur rangsælis um þær. Lægðum fylgir gjarnan óstöðugt veður, hvassir vindar, skýjað og úrkoma. Hæðir bera með sér stöðugra veður og oft heiðríkju. En hvað hefur þetta með fiskinn að gera?
Breytingar á loftþrýstingi hefur meiri áhrif á fiska með tiltölulega stóran sundmaga heldur lítinn. Laxfiskar (urriði, bleikja og lax) eru einmitt þannig og það sem meira er, þeir eru með lokað kerfi sundmaga. Fiskar leitast við að halda jafnvægi eðlisþyngdar, þ.e. þyngd vs. ummál. Ef þrýstingur lækkar, þá þenst gasið í sundmaganum út og eðlisþyngd hans minnkar. Fiskurinn bregst yfirleitt við þessu með því að eyða orku í að færa sig niður á meira dýpi, ummál sundmagans minnkar og eðlisþyngdin réttist af. Það tekur smá tíma fyrir fiskinn að færa gas úr sundmaganum yfir í blóðrásina en þegar það hefur gerst, þá getur hann fært sig til í vatnsbolnum að vild. Eftir stendur að orkan sem hann notaði í að færa sig niður í vatnsbolinn er glötuð og eðlileg viðbrögð fiskins eru að afla sér fæðu, vinna upp tapið. Meðal annars þess vegna er oft töluverður hasar í fiski eftir að loftþrýstingur hefur lækkað skyndilega og fiskurinn hefur jafnað sig og hann leitar þá gjarnan upp í vatnsbolinn, eltir það sem lægðarvindurinn nær að draga saman og róta upp.
Trúlega hressileg lægð
Ef loftþrýstingur hækkar skyndilega, þá dregst sundamaginn saman, ummál fisksins minnkar og þar með eykst eðlisþyngd hans og hann í raun sekkur á meira dýpi án þess að hafa nokkuð fyrir því. Fiskurinn tapar engri orku við þetta og getur fært gasið úr blóðrásinni yfir í sundmagann í rólegheitunum ef honum sýnist svo og fært sig áreynslulaust aftur upp að yfirborðinu. Ef svo ber undir, þá virðist fiskurinn yfir höfuð vera heldur rólegri í háum loftþrýstingin. Í mörgum tilfellum hefur fiskurinn ekki einu sinni fyrir því að færa sig upp að yfirborðinu, með hæðinni kemur jú oft heiðskýrt veður og sól sem hann hefur engan áhuga á, leggst því við botn og hreyfir sig lítið sem ekkert.
Óumdeilanleg hæð yfir landinu
Vitaskuld er ekki öll veðurfarssagan sögð með þessum orðum, en í grunninn snýst þetta um að halda eðlisþyngd í breytilegum loftþrýstingi. Hvað breyttur loftþrýstingur hefur í för með sér hvað varðar fæðu, er allt annað mál. Þegar fæðan fer á stjá þegar vatnið hefur hitnað í heiðríkjunni eða súrefnisinnihaldið aukist skyndilega í lægðarrigningunni, þá hefur fiskurinn þegar náð jafnvægi og þarf ekkert að fórna miklu til að geta farið á stjá. Fylgjumst vel með fallandi loftþrýstingi, hann getur verið ávísun á fjör.
Það er löngu sannað að mannskepnan er ekki með fullum fimm. Ég vona að þetta sé ennþá viðurkenndur og þekktur frasi í íslensku máli þótt hann sé ættaður úr dönsku, ef ekki þá bara skjús mí.
Ég veit ekki hvers vegna í ósköpunum ég fór að velta mér upp úr greinum sem fjalla um rannsóknir á sársaukaskyni og tilfinningagreind fiska. Já, þið heyrðuð rétt; tilfinningagreind fiska. Ætli kveikjan að þessu grufli mínu hafi ekki verið einhver umræða um veiða og sleppa, veiða og meiða, agnahald eða ekki.
Ég er nú ekki svo skyni skroppinn að ég hafi ekki álit á framangreindu, en ég er nú einu sinni þannig gerður að ég virðist vera hálfgerður frummaður í þessu öllu. Alla mína ævi hef ég meira eða minna verið að hamast við að tileinka með aukið umburðalyndi gagnvart mismunandi skoðunum manna og lífsviðhorfum. Á sama tíma og mér hefur orðið eitthvað ágengt í þessu, þá hef ég í auknu mæli tekið eftir ágengni og forsjárhyggju þeirra sem aðhyllast aðra skoðun en ég sjálfur geri. Eitt sinn las ég grein eftir einn af þessum pirrings púkum sem láta ýmislegt fara í taugarnar á sér. Hún var eitthvað á þá leið að ef maður segði ekki STOPP við sölumanninn í upphafi, þá reyndi hann að selja þér ömmu sína, jafnvel þó þú eigir þegar tvær sem flestum þykir nú nóg.
Í gegnum tíðina hef ég heldur hallast að því að sleppa því að veiða fiska sem eiga undir högg að sækja heldur en veiða þá og sleppa. Hér á Íslandi erum við svo dásamlega sett að það er enginn skortur á veiðistöðum þar sem fiskistofnar eru í góðu standi og umfram allt sjálfbærir. Það er ekki þar með sagt að ég snerti ekki á því að veiða og sleppa, en ég viðurkenni það fúslega að ég geri það yfirleitt með hálfum huga.
Nei, ég held ekki að fiskar séu með tilfinningagreind en þeir eru með eðlishvöt og hana ekki litla. Eðlishvöt fiska hefur ekki orðið fyrir áhrifum af skoðunum annarra og er því ómenguð og snýst fyrst og fremst um að éta til að stækka og ná því að viðhalda stofninum. Mitt einfalda álit er að ef einhverjar mannanna gjörðir hafa orðið til þess að stefna fiskistofni í hættu, þá ættum við að reyna að leiðrétta þær gjörðir og láta fiskinn í friði á meðan hann réttir úr kútnum.
Með þessu er ég ekki að segja að ég sé á móti sportveiðimönnum sem veiða og sleppa nær öllum fiski sem þeir setja í. Þetta er val hvers og eins og ég virði það val, en á sama tíma frábið ég mér að vera stimplaður sem annars flokks veiðimaður ef ég tek mér í soðið úr fiskistofni sem vel getur séð af nokkrum einstaklingum. Ég á enn eftir að öðlast þá visku að vita fyrir víst hvenær ég hef svo rétt fyrir mér að ég geti lagt öðrum lífsreglurnar út frá eigin skoðun, kannski kemur það ef ég borða meiri fisk. Á meðan verð ég víst að vera einn af þeim sem er ekki alveg með fullum fimm.
Þessi greinarstúfur hefur verið að velkjast í hausnum á mér frá því í sumar, allt haustið og það sem af er vetrar. Það er nú alls ekki svo að ég birti hér allt sem mér dettur í hug, en í þetta skiptið var ég staðráðinn í að koma varfærnum orðum að því sem var að veltast í kollinum á mér, hugrenningar um orðaval og orðfæri.
Þannig er mál með vexti að mér fannst nokkuð áberandi í sumar sem leið að veiðimenn og þeir sem um veiði fjalla á opinberum vettvangi fóru að mínu mati nokkru offari í ræðu og rit. Í tímabili einkenndust frásagnir af sleggjudómum og dómhörku, nokkuð sem hefur aldrei kunnað góðri lukku að stýra, fyrir utan kannski eitt skipti sem mér er sérlega minnisstætt. Það var þegar dauðdómur var kveðinn upp yfir vatni einu hér sunnan heiða. Skömmu eftir þessa ótímabæru andlátsfregn varð ég vitni að því þegar Dauðahafsdómarinn setti í og landaði einni stærstu bleikju sem veiðst hefur í umræddu vatni. Bleikjan sú arna er nú uppstoppuð uppi á vegg og ber bæði vatni og veiðimanni fagurt vitni. Síðan þá hefur hver stórfiskurinn veiðst í þessu vatni og ástundun þess verið með ágætum. Það er ekki að illum hug að ég rifja þessa sögu hér upp, þvert á móti. Bæði bleikjan og umræddur veiðimaður eru mér sérstaklega kær, svo ekki sé nú talað um vatnið.
Miðnætti við Hlíðarvatn í Selvogi
Síðasta sumar var með eindæmum óskemmtilegt hér sunnan heiða og uppi á hálendi hvað veðráttu snertir. Margir veiðimenn létu þetta fara í taugarnar á sér eins og vonlegt var. Verst þótti mér þó þegar umræðan snérist úr gæftaleysi á veiðislóð í að vötnin væru tóm, allt svik og prettir og menn fóru að efast um nafngiftir eins og t.d. Veiðivötn, þar veiddist aldrei neitt. Ekki kemur mér til hugar að mótmæla því að sumir dagar gáfu lítið sem ekkert uppi í Vötnum, en það er nú kannski ekki von á öðru þegar vindstyrkur fer vel yfir 10 m/sek. svo dögum skiptir og hitastig dettur á sama tíma niður fyrir 7°C. Kannski er þörf á orðskýringum hér, því orðið gæftaleysi á við um það þegar ekki gefur til veiða og hefur ekkert með ástand fiskistofna að gera. Jú, það var gæftaleysi stöku daga en Vötnin voru ekki fisklaus, á þessu er stór munur.
Miðnætti í Veiðivötnum
Talandi um vatnaklasa og nú einn sem stendur mér töluvert nærri. Um árabil hef ég fylgst með og stundað vötnin sunnan Tungnaár, Framvötnin. Þar hef ég átt óteljandi góðar stundir en mér kemur ekki til hugar að mótmæla því að bleikjunni þar hefur hnignað undanfarin ár. Þetta vita allir sem hafa stundað vötnin, en því má heldur ekki gleyma að á svæðinu eru fleiri vötn en bleikjuvötn sem vissulega þarfnast aðhlynningar og þó fyrst of fremst meiri nýtingar við. Á svæðinu eru einnig vötn sem í áratugi hafa verið þekkt fyrir góð vaxtarskilyrði urriða sem í þau er sleppt. Veiði í þessum vötnum sveiflast í takti við sleppingar, það tekur nefnilega alltaf smá tíma fyrir fisk að vaxa. Já, FOS.IS er oft fyrst með fréttirnar.
Vera má að ég hafi sérstaklega orðið var við neikvæða umræðu um Framvötnin þar sem í mig hefur verið hnippt vegna skrifa minna um þau hér á vefnum gegnum tíðina. Vera má að ég sé sérstaklega útsettur fyrir því þegar gífuryrði eru höfð um þessi vötn, hvort heldur einhverjum þykir úrræði til úrbóta ekki ómaksins verð eða ekki nægjanlega mikil. Sérkennilegast er þó þegar sami aðilinn hefur þau uppi við sitthvort tækifærið, en svona er það nú þegar besservisserar setjast við lyklaborðið. Ég er ekki eini unnandi t.d. Frostastaðavatns sem hef dregið úr viðveru minni þar, en þar með er ekki sagt að öll vötnin á svæðinu séu undir það sama sett. Þegar ástundun dregst saman í einu vatni, þá leita menn oft annað og greinilegt af aflatölum að það gerðu menn í sumar sem leið. Kýlingavatn og Blautaver komu sterk inn í aflatölum síðasta sumar eftir margra ára fjarveru af veiðiskýrslum. Mestu skiptir að þau vötn og fiskistofnar sem þess þurfa, fái aðhlynningu og það er ekkert leyndarmál að fjöldi unnenda Framvatna hafa lýst sig reiðubúna til verka þegar aðgerðaráætlun liggur fyrir. Það er vonandi að stórkostlega ýktar andlátsfregnir Framvatna verði ekki til þess að menn þrjóti örendið til verka þegar til kemur.
Miðnætti í Framvötnum
Og ef offjölgun bleikju var ekki fréttaefni, þá mátti alltaf grípa til þess að drepa eins og einn eða fleiri stofna af sjóbleikju. Það var að heyra í fyrrasumar að sjóreiður hefði þurrkast út fyrir vestan og norðan, ekki væri branda eftir, hvorki til matar né misþyrmingar. Og þetta var einmitt sumarið sem færði veiðimönnum í Hraunsfirði þessa líka býsn af sjóbleikju að mörgum þótti nóg um. Þetta var einmitt það sumarið sem þekktar sjóbleikjuár á Norðurlandi tóku upp á því að sýna veiðimönnum stórar og fallegar bleikjur sem aldrei fyrr. Sumarið sem ég endurnýjaði kynni mín af Hópinu í Húnaþingi og gerði frábæra sjóbleikjuveiði. Samfélagsmiðlar loguðu í andlátsfréttum og stöku veiðimenn lögðust í skrif minningagreina um sjóbleikjuna upp á heilu og hálfu skjáfyllirnar. Þeir sem nýlega höfðu snætt hnossgætið, urðu miður sín; Getur verið að ég hafi verið að éta síðustu sjóbleikjuna? Einn og einn veiðimaður reyndi að benda á eðlilegar sveiflur milli ára, en því miður voru það helst háværir besservisserar sem lesið höfðu þessar andlátsfréttir, þannig að eftir sumarið stendur að sjóbleikjan er útdauð, amen.
Miðnætti við Hóp
Ég er með töluverðan fjölda fjölmiðla í vöktun í tölvunni minni, hef eiginlega komið mér upp minni eigin fjölmiðlavakt þar sem lykilorðin eru m.a. stangveiði, urriði, bleikja og ýmislegt í þeim dúr. Sé hin fræga höfðatala Íslendinga tekin með í reikninginn, þá erum við bara nokkuð vel settir með fréttaflutning af veiði hér á landi, þótt veiðifréttamenn séu e.t.v. ekki margir. Mér er enn í fersku minni umræða sem fór af stað hér um árið þegar veiðimenn kvörtuðu hávært undan skorti á veiðifréttum. Þeir voru ekkert sérstaklega margir sem kvörtuðu, en þeir höfðu hátt og fréttamenn svöruðu þeim til baka; Sendið okkur þá fréttir þannig að við þurfum ekki að sækja allt. Það er mín tilfinning að veiðimenn hafi brugðist vel við og látið vita af sér og sinni veiði í auknu mæli, fréttirnar báru þess merki.
En það er ekki laust við að inni á milli hafi einhverjir argir veiðimenn séð sér leik á borði að ausa úr skálum reiði sinnar í gegnum aðsendar veiðifréttir. Þá helst þegar lítið hafði verið við að vera. Vönduð fréttamennska nær að sía ergelsið út, sannreyna sögurnar og milda gífuryrði sem mögulega hafa fokið. Heilt yfir held ég að þetta hafi alveg tekist bærilega og trúlega ekki allt birt sem berst, en stundum sleppur eitthvað í gegn, þá helst í gúrkutíð þegar lítið er að frétta og dálksentímetrarnir standa auðir þegar komið er að prentun. Það veit almættið að ég veit að það er ekki alltaf auðvelt að standa við fyrirheit eða skuldbindingar um greinar, en stundum er betra að segja ekki neitt heldur en eitthvað þreytt, sérstaklega þegar maður getur ekki sannreynt gildi þess.
Þá hefur mér loksins tekist að koma þessum hugrenningum mínum í orð og setningar. Mikið hef ég mildað af því sem upphaflega skaut niður í kollinn á mér og þessi grein hefur tekið miklum og mörgum breytingum með tímanum. Stundum er nefnilega betra að leggja hlutina frá sér, lesa þá yfir eftir nokkra daga, því fyrstu drög, rétt eins og fyrstu fréttir, eru ekki alltaf þær bestu.
Það er ýmislegt sem maður dettur í að skoða þegar árstíðin gefur ekki tilefni til að standa við eitthvert vatn og baða flugur. Vegna ákveðins verkefnis sem ég hef brennandi áhuga á, sökkti ég mér nýlega í töluverðan massa af fræðigreinum um fæðu silungs og undanlátsemi urriða þegar kemur að samkeppni um fæðu við bleikjuna.
Í grunninn er fæða bleikju og urriða ekki svo ósvipuð, svo lengi sem þessar tvær tegundir deila ekki búsvæði. Algengast er að silungurinn éti botndýr á vetrum, aðallega rykmýslirfur og aðra hryggleysingja, s.s. vatnabobba. Þegar vorar og rykmýið púpar sig verða púpurnar stærri þáttur í fæðu silungsins, nokkuð sem gefur augaleið þar sem framboð þeirra eykst. Yfir sumarið étur silungurinn að auki stærri tegundir svifdýra og botnlæg krabbadýr, s.s. kornátu. Báðar tegundirnar leggja sér hornsíli og seiði til munns, í mismiklu mæli þó, urriðin heldur meira.
Þegar bleikja og urriði deila búsvæði kemur upp allt önnur mynd af fæðuvali þeirra. Urriðinn beinir sjónum sínum meira að botndýrum á grynningum, vorflugulirfum og eykur ásókn sína í hornsíli og silungaseiði á meðan bleikjan heldur uppteknum hætti og lifir mest á sviflægri fæðu og vatnabobba. Vísbendingar eru til staðar um að bleikjan haldi nokkuð uppteknum hætti í sambúð við urriðann, svo fremi stofn hennar nái ekki þolmörkum fæðuframboðs. Vilji svo til að bleikjan verði heldur liðmörg, leitar hún í auknu mæli inn á búsvæði urriðans og þrengir þannig að honum. Hafi urriðinn ekki vanist á að hafa bleikju á matseðlinum, þá lætur hann einfaldlega undan, sveltur með öðrum orðum.
Það er langt því frá að allir urriðar leggi sér bleikju til munns þó þekkt sé að velflestir þeirra éti bleikjuseiði til jafns við hornsíli. En til eru þeir stofnar urriða hér á landi sem éta allt frá dvergbleikju og upp í fullvaxna kuðungableikju, þekktastir þeirra eru til dæmis Þingvallaurriðinn og urriðinn í Langavatni á Mýrum.
Það er oft nokkuð rólegt á haustin, mesti æsingurinn er farinn úr fiskinum og sjálfur er maður frekar slakur og kippir sér ekkert upp við að lítið gerist í tökum, jafnvel tímunum saman. Þá gefst oft ágætur tími til að íhuga hitt og þetta, svona á milli þess að maður gónir á haustlitina og lætur sig dreyma.
Þannig var það að ég hafði rótast í gegnum vinsælustu flugurnar í boxinu og reynt allt sem mér datt í hug en ekkert gerðist. Ástæðan var í raun ósköp einföld og það sem meira er, ég vissi nákvæmlega hver hún var. Fæturnir á mér höfðu þegar sent mér skilaboð um að hitastig vatnsins væri komið niður fyrir ferlihita silungsins og hann hafði lagst fyrir. Hann hafði kannski ekki alveg tekið á sig náðir fyrir veturinn, en hann var í það minnsta ekkert að flækjast um í þessum kulda sem streymdi inn í vatnið.
Í þessum rólegheitum fór ég að hugsa um þau tilfelli þar sem ég hef þverskallast við og þóst vita betur en fiskurinn hvaða fluga ætti að gefa og haldið áfram, langt umfram mín 5 köst sem reyndar eru alltaf 10 áður en ég skipti um flugu. Ég er ekki að segja að það hafi komið oft fyrir, en í einhver skipti hefur mér tekist að fá fisk til að taka ákveðna flugu þegar ég er búinn að henda henni fyrir hann í hundraðasta skiptið (lesist ekki bókstaflega). Það sem mér datt í hug var hvort fiskurinn væri í raun ekkert skárri en manneskjan þegar kemur að sífelldu áreiti? Við þekkjum það að áreiti auglýsinga og nú á síðari tímum, samfélagsmiðla getur skapað ákveðna eftirspurn eftir vöru eða þjónustu. Á endanum lætur ákveðin hópur undan þessu áreiti og kaupir vöruna og svo grípur um sig ákveðin hjarðhegðun og allir verða að eignast þetta. Þannig varð til dæmis fótanuddtækisþörf Íslendinga til hér um árið og allar kjallarakompur fylltust af þessum græjum.
Orange Nobbler
Ég setti þetta alveg óvart í samhengi við flugu sem ég veiddi mjög mikið á fyrir örfáum árum, Orange Nobbler. Eftir að hún hafði gefið mér nokkra fiska í byrjun sumars, þá fór hún lengi vel alltaf fyrst undir og var þar þangað til fiskur tók og þegar einn hafði tekið, þá kom annar og svo koll af kolli. Ég gekk meira að segja svo langt að segja að það sumar hafi verið sumar hins appelsínugula Nobblers. Næsta sumar á eftir þá var ég ekki alveg eins þolinmóður, ef Orange Nobbler gaf ekki strax, þá skipti ég um og á endanum allt önnur fluga fékk heiðurssætið það sumar.
Ég hef stundum heyrt talað um að ekkert hafi veiðst í tiltekin tíma vegna þess að fiskurinn hafi legið á meltunni. Sjálfur hef ég aldrei upplifað það að sjá silung liggja á meltunni og hef satt best að segja ekki minnstu hugmynd um hvernig það ætti að fara fram. Hingað til hef ég trúað líffræðingum sem halda því fram að silungur éti stöðugt svo lengi sem fæðuframboð er til staðar og hitastig vatnsins fellur ekki þannig að orkubúskapurinn verði neikvæður. En, svo lengi má halda einhverju fram að maður fer að leggja trúnað á það, eða hvað?
Ég hef séð bleikju leggjast fyrir þegar vatnshitinn fer upp fyrir 9°C, þá leitar hún niður á botn eða eins og þekkt er í Frostastaðavatni, inn í víkur þar sem kalt vatn sprettur fram undan hrauninu. Urriðinn dregur sig víst í hlé þegar hitastigið nær 12°C en mér hefur aldrei tekist að sjá hvar og hvernig hann leggst fyrir. En þetta kemur matarást silungs eiginlega ekkert við. Meira að segja þegar bleikjan sækir í kaldara vatn, leggst fyrir, þá hættir hún alls ekkert að éta, annars væri lítið um fluguveiði á sumrum víðast hvar.
Bleikja
Veiðimenn þurfa væntanlega að leita annarrar ástæðu heldur margumtalaðs matarhlés þegar silungurinn hættir skyndilega að taka agn þeirra. Frá vori og fram á haust er líklegasta skýringin að fiskurinn hafi fært sig til í vatnsbolnum vegna hita eða vegna þess að álitlegra æti hafi skyndilega tekið að klekjast eða komið inn á veiðisvæði hans. Veiðimenn mega ekki gleyma því að silungur er nýjungagjarn, hann tekur nýframkomið æti fram yfir það sem hefur verið á matseðlinum fram að þeim tíma. Fiskurinn færir sig meira að segja til í vatnsbolnum til að nálgast nýja ætið, snýr eiginlega baki við gamla matseðlinum þótt nóg sé eftir á honum. Dæmi um svona háttalag er þegar urriði tekur Nobbler grimmt fyrri part dags, en hættir því skyndilega um hádegisbil eða um seinna kaffi þegar t.d. toppflugan tekur að klekjast. Þá færir fiskurinn sig til í vatninu, leitar örlítið út frá ströndinni eða skerjum, utar á vatnið og tekur toppfluguna rétt undir yfirborðinu. Ef þessi breyting fer framhjá veiðimanninum, þá virkar þetta eins og urriðinn verði skyndilega saddur, hætti að éta og leggist á meltuna, en því fer fjarri. Hann er einfaldlega að skipta um rétt á matseðlinum sem þýðir að veiðimaðurinn verður þá að skipta um agn, hvíla Nobblerinn og taka fram Toppfluguna.
Síðla sumars og á haustin er ekki óalgengt að fiskurinn dragi sig niður á botn eða út í dýpið þegar skyndilega hvessir eða langvarandi goluskítur hefur verið við vatnið. Vindkæling getur verið töluverð og fellt vatnshita um nokkrar gráður á skömmum tíma ef hressilega blæs. Fiskurinn hættir ekkert endilega að éta, hann étur bara eitthvað allt annað og á öðru dýpi heldur en áður. Það er undir veiðimanninum komið að finna út úr því hverju hann er að sinna og koma réttu agni niður eða út til hans. Auðveldlega sagt, erfiðara við að eiga.
Kjánaprik finnast víða. Stöngin sem ég festi myndavélina mína á gengur undir heitinu kjánaprik. Fyrsta flugustöngin mín gengur líka undir heitinu kjánaprik og með því priki kynntist ég mörgum öðrum kjánaprikum sem létu glepjast af fyrstu flugunum mínum.
Stundum hef ég verið að velta því fyrir mér hvað gangi eiginlega á þegar bleikjan er að skoppa þetta í vatnsborðinu, rekur upp haus og eyrugga og við hátíðleg tækifæri kemur hún öll upp úr vatninu. Til að byrja með hélt ég að þetta væru bara litlu kjánaprikin að leika sér, en þegar betur var að gáð, þá kom í ljós að þetta voru líka stæðilegir fiskar, reynsluboltar sem fá skyndilega þessa þörf til að stökkva upp úr vatninu. Mér sjáanlega var ekkert sérstakt æti á ferð og ekki var um sjógöngufisk að ræða sem var að reyna að losa sig við laxalús. Ég hef líka séð þetta háttalag í vatni þar sem aðeins er kuðungableikja, hvorki ránbleikja né urriði sem gæti hafa verið að hrekkja hástökkvarana.
Þessi stökk af góðri og gildri ástæðu
Oftast hef ég séð þetta háttarlag nokkuð vel utan kastfæris og þá verður manni oft hugsað til skýringarinnar sem segir að fiskar stökkvi vegna þess að þeir eru ekki með neina fingur. Þetta er þeirra leið til að rétta veiðimanninum fingurinn af því hann nær ekki til þeirra.
Mér skilst reyndar að þetta háttarlag sé fiski, rétt eins og öðrum dýrum, sé einfaldlega eðlislægt. Það er skemmtilegt að hoppa og þeir einfaldlega ráða ekkert við þessa þörf sem hleðst upp innra með þeim og því einfaldlega láta þeir undan og stökkva upp úr vatninu. Hvers vegna stekkur þá ekki mannskepnan í tíma og ótíma? Ætli það tengist ekki því að við höfum fjarlægst uppruna okkar og þykjumst yfir það hafin að gera hluti af því bara og njóta þess. Ég stekk þegar mér sýnist, helst á öll tækifæri til að komast í veiði og komast þannig nær náttúrunni, þaðan sem ég á uppruna minn að rekja. Ég er örugglega kominn af rándýrum, ekki grasbítum.
Því er nú þannig farið að flest veiðivötn á Íslandi eru að hluta eða mestu leiti í eigu bænda. Auðvitað eru nokkur vötn svo nærri byggð að ákveðin sveitarfélög, einstaklingar eða stofnanir eiga land að og þar með veiðirétt í vötnum. Vötn og einstaklingar njóta þess yfirleitt ágætlega þegar sveitarfélögin eða stofnanir eiga veiðiréttinn. Þá eru töluverðar líkur á að um vötnin sé hugsað, þau undir eftirliti og breytingum í þeim gefin gaumur. Síðast en ekki síst, þá njóta veiðimenn góðs af því aðgengi að þessum vötnum er yfirleitt með ágætum.
Aðgengi veiðimanna að vötnum í umsjá bænda, beint eða í gegnum afréttarfélög er yfirleitt einnig með ágætum. Stærri veiðifélög eru þess megnug að ljá rannsóknum og eftirliti einhverja fjármuni og því er ástand þeirra vatna sem undir þau heyra yfirleitt með ágætum. Sömu söguna er ekki alveg að segja um öll vötn sem heyra undir einstaka bændur. Þar gefst sjaldnast tími né fjármunir til að sinna þeim eins og best væri á kosið og því vilja þessi vötn oft verða afskipt ef þau eru ekki nýtt af eigendum.
Mér hefur annað slagið orðið tíðrætt um ofsetin bleikjuvötn, enda af nægum vötnum að taka. Samfara minni netaveiði hafa mörg vötn orðið offjölgun bleikju að bráð og orðið nánast óveiðanleg fyrir kóði.
Á þessum árstíma, þegar mörg vötn eru undir ís hefur mér oft orðið hugsað til þess hve auðvelt það væri að grisja þau núna. Grisjun að vetri hefur marga kosti umfram grisjun að sumri. Oftar gefst meiri tími frá búskap að vetri heldur en að sumri, auk þess sem kostnaður við grisjun undir ís er lítill þar sem ekki þarf bát og tengdan útbúnað til að leggja net.
Hvað leynist undir ísnum?
En hvað á svo að gera við aflann? Ég veit það fyrir víst að margur bóndinn hefur nýtt silung og annan fisk sem fóðurbæti með lélegum heyjum í gegnum árin. Eins hefur fiskur verið nýttur í minka- og refarækt með ágætum. Stærri fisk sem fellur til við grisjun má síðan örugglega nýta til manneldis og kemur þá kuldinn að vetrum í góðar þarfir ef geyma þarf fisk fyrir lengri flutninga. Það er svo ótalmargt sem mæli með grisjun undir ís. Síðast en ekki síst gætu síðan veiðimenn lagt sitt að mörkum á sumrin, tekið vötnin í fóstur, annast þau og viðhaldið fiskistofninum með hóflegri veiði.
Á ferðum mínum síðasta sumar vestur í Hraunsfjörðinn á Snæfellsnesi, vöknuðu hjá mér nokkrar spurningar sem hafa ekki látið mig í friði það sem af er vetrar. Janúar er ágætur mánuður til að eyða í svona grúsk og því leitaði ég mér nokkurra upplýsinga, greina og rannsóknarniðurstaðna til að svala forvitni minni.
Sem inngang að þessari grein er ef til vill rétt að taka það fram að þekkt eru tvenn lífsform bleikju; sú sem elur allan sinn aldur í ferskvatni (staðbundin bleikja) og svo sú sem elst upp í ferskvatni en leitar síðan til sjávar (sjóreiður). Síðar nefnda formið, þ.e. sjóreið er að finna á öllu svæðinu kringum norðurskaut jarðar, nokkuð misjafnt hve langt til suðurs og ráða sjávarstraumar þar væntanlega mestu. Nokkrar vísbendingar eru um að útbreiðslusvæði bleikjunnar hafi verið að dragast saman hin síðari ár í kjölfar aukinnar hlýnunar sjávar á norðurhveli jarðar.
Rannsóknir eru nokkuð misvísandi um aldur bleikjunnar þegar hún leggur í sína fyrstu sjógöngu. Sumar rannsóknir segja að hún sé á bilinu 2 – 6 ára, aðrar 1 – 9 ára. Rannsóknum ber þó saman um að bleikjan fer ekkert sérstaklega langt frá ferskvatnsbóli sínu og í einhverjum tilfellum getur hún verið á töluverðu rápi á milli ferskvatns og sjávar yfir sumartímann, ræður þar mestu seltustig vatnsins. Þar sem því háttar þannig til að sjór gengur inn í ós og blandast ferskvatni er ekki óalgengt að sjóreiður fylgi sjávarföllum.
Þar sem sjóreiður finnst er ætíð staðbundin stofn bleikju sem aldrei gengur til sjávar og parast þessir stofnar óhindrað. Afkvæmi þessarar pörunar geta tekið upp hegðun hvort heldur sjóreiðar eða staðbundinnar bleikju og ekki víst hvað ræður mismunandi atferli einstaklinganna.
Fyrir veiðimenn er væntanlega áhugaverðast að vita að svo langt sem seltu gætir í ós eða lóni er von á sjóreið þegar fellur að, rétt eins og ég hef orðið vitni að í Hraunsfirðinum. Því innar í fjörðinn sem dró var meiri von á staðbundum fiski þótt sjóreiður gæfi sig töluvert inneftir firðinum.
Hversu margir hafa ekki heyrt sögur af stórum ránbleikjum í Þingvallavatni sem eigra þar um djúpin og ráðast á meðbræður sína af stofni bleikju? Lengi vel hvarflaði það að mér að þessar sögur væru hindurvitni ein, fiskurinn hefði vaxið meira í augum veiðimanna heldur en í vatninu sjálfu. En svo er nú víst ekki, þær finnast þarna þó ég sjálfur hafi aldrei náð einni einustu þeirra.
Það er aftur á móti þekkt að bleikja, rétt eins og urriði, leggist í afrán á eigin stofni og taki upp á því að stækka langt umfram meðbræður sína. Helst gerist þetta í þeim vötnum þar sem því háttar þannig til að ofsetningar gæti, stofninn stækkar umfram það sem framleiðni vatnsins annar og fæðuskorts fer að gæta. Þá skera ákveðnir einstaklingar sig úr, leggjast í afrán og stækka verulega umfram það sem fjöldin gerir.
Þar með er þó ekki sagt að þessi fiskur verði að ránbleikju. Hér er um venjulega bleikju að ræða sem bregður út af vananum, dregur sig til hlés og leitar á nýjar slóðir í vatninu þar sem hún getur dulist og sótt sér æti upp á grunnslóð þar sem 3-4 ára fiskur heldur gjarnan til. Nú set ég allan fyrirvara við þetta en ég hef hvergi séð niðurstöður rannsókna sem sína fram á annað en þessi ránhegðun bleikju sé bundin við einstaklinga sem bregða á það ráð að stunda afrán sér til framfærslu. Hin eiginlega ránbleikja, sú sem finnst á Þingvöllum, er aftur á móti afbrigði bleikju sem hefur þróast til þessa háttalags og sérhæft sig til þess.
Sílableikja eða afræningi?
Í þeim vötnum sem þannig háttar til að fjöldi bleikja leggst í afrán, má oft veiða 3 – 5 ára fisk sem er mun vænni en gengur og gerist í bleikjuvötnum. Þetta markast af því að ránfiskurinn heldur fjölda einstaklinga í skefjum, stundar náttúrulega grisjun og gefur þannig annarri bleikju sem lifir á skordýrum og kuðungum, jafnvel murtu sem lifir á svifi, meira svigrúm til að stækka. Færri fiskar, meira æti fyrir þá sem eftir eru.
Víða hafa nytjar veiðivatna dregist mjög saman síðustu áratugi. Netaveiði hefur víða lagst af og því er hætt við að mörg vötn, sérstaklega grunn bleikjuvötn verða þá ofsetin á skömmum tíma. Ekki er einhlítt hvernig best sé staðið að grisjun bleikju, margt spilar þar inn í.
Heilbrigður stofn bleikju er samsettur úr fjölda einstaklinga á mismunandi aldri, stærð, kyni og kynþroska. Bregði verulega út frá eðlilegri samsetningu er framtíð stofnsins stefnt í hættu. Í ofsetnum vötnum má oft greina nokkur atriði sem segja til um ástand stofnsins. Eitt af því sem fyrst er tekið eftir er samþjöppun einstaklinga af ákveðinni stærð. Svo virðist sem fiskur nái aðeins tiltekinni stærð, hættir að vaxa og verður þá kynþroska eins og bleikju er háttur. Vegna harðnandi samkeppni um fæðu og afráns eldri fiska, fækkar ókynþroska fiski hratt undir þessum kringumstæðum. Með öðrum orðum, við sjáum nokkra einsleitni í þeim fiski sem veiðist í vatninu.
Nokkuð örugg vísbending um að vatn sé ofsetið er að þeir fiskar sem veiðast eru smáir en kynþroska, nokkuð höfuðstórir, ljósir á hold og tilfelli sýkinga af sníkjudýrum nokkuð hátt. Þetta verður vatn sem almennt eru nefnd ‚ónýtt‘ og hér þarf að bregðast við með þeim hætti að grisja verulega í hópi kynþroska fiska. Varast ber að grisja stærri fisk, þess sem mögulega hefur breytt um lifnaðarhætti og gerst ránfiskur í eigin stofni. Sá fiskur hjálpar til við grisjun og honum ætti að hlífa.
Löðmundarvatn
Sé veitt vel umfram ársframleiðslu vatnsins af kynþroska fiski, aukast lífslíkur þeirra sem yngri eru, þeir verða stærri, heilbrigðari og verða kynþroska síðar á lífsleiðinni. Með þessu móti má fækka einstaklingum, ná upp vexti og byggja heilbrigðari stofn. Umfang slíkra aðgerða er auðvitað háð fjölda kynþroska einstaklinga í vatninu, en sé það viðmið notað að grisja um tveggja ára nýliðun kynþroska fisks, má gera ráð fyrir að verkið taki 3-4 ár. Þetta kann að hljóma óyfirstíganlegt og víða hafa menn gefist upp á grisjun áður en árangur hennar hefur komið í ljós. Þrjóti menn ekki örendið má vænta þess að uppskera næstu ára verði að vísu færri fiskar en áður, en stærri, holdmeiri og nýtanlegri.
Helstu heimildir: Áhrif veiða á silungastofna og nýting veiðivatna, Tumi Tómasson, Veiðimálastofnun, 1985.
Eins og margir aðrir hóf ég mína veiðimennsku með maðk undir floti. Um leið og ósinn hafði rutt sig af ís var hugað af græjunum. Nú brestur minni mitt aðeins, en mér finnst eins og fyrsta röltið vestur að Ölfusá hafi yfirleitt verið upp úr mánaðarmótum apríl-maí. Nú er ég samt ekki alveg viss, finnst það ekki alveg passa við þann fisk sem engt var fyrir. Eitt sinn þegar ég var á þessu ferðalagi mínu gekk ég fram á reyndan veiðimann af Bakkanum þar sem hann hafði lagt flot og maðk rétt utan við skurð sem féll út í ósinn. Þarna háttar því þannig til að ósinn er stilltur og nokkuð gruggugur af framburði úr skurðunum, utar þar sem straums gætti var vatnið tært. Á þessum slóðum gat maður séð glitta í fiskinn þar sem hann úðaði í sig ætinu sem skurðurinn bar með sér.
Ég man enn eftir undrun minni á veiðiaðferð þessa manns því hann lagði agnið nokkuð nálægt skurðinum og lét svo reka út að vatnaskilunum. Sjálfur hafði ég alltaf vanist því að leggja flotið miðja vegu frá bakka og að skilum, draga síðan rólega í land. Auðvitað var hans veiðiaðferð mun gáfulegri heldur en mín. Með tíð og tíma hefur skilningur minn á háttarlagi fisks aukist eitthvað og nú þykist ég gera mér grein fyrir því að það borgar sig ekki að lesa yfir hausamótunum á fiskinum eða leggja hann í einelti. Þess í stað les ég vatnið örlítið lengur og reyni af fremsta megni að kasta ekki yfir fiskinn. Flugurnar sem maður dembir út í vatnið og dregur í gegnum borðstofu fisksins gera lítið annað en stökkva honum á flótta. Mér skilst að fiskinum sé bara ekkert um að vera lagður í einelti af einhverjum smápöddum eða sílum sem ráðast beint að honum, hvað þá koma honum að óvörum aftanfrá. Betra sé að leggja fluguna inn að sjónsviði hans, dilla henni nokkrum sinnum og leyfa fiskinum að taka af skarið. Ef hann hefur áhuga, þá lætur hann sig hafa það að synda á eftir henni.
Hádegi vatnaveiðinnar á ársvísu er væntanlega júlí. Þá er skordýraflóran í mestu stuði og fiskurinn étur eins og hann getur. Hádegi dagsins er aftur á móti sagt vera á milli kl.12 – 13 og þá vill nú stundum vera heldur lítið um að vera í veiðinni, eða hvað? Ég hef aldrei alveg skilið hvers vegna veiðimenn taka sér eða eru skyldaðir til að taka hádegishlé í veiði. Raunar væri réttara að kalla þetta nón-hlé í ýmsum ám því víða er hlé gert frá 14 – 16. En hvað um það, ég ætlaði ekki að skeggræða þetta út frá siðum og venjum manna, heldur atferli fiska.
Það er ekki víða sem því háttar þannig til að allur flötur vatns hitni það mikið að fiskurinn hægi svo stórkostlega á sér að öll veiði detti niður um hádegið. Jú, á ákveðnum tímapunkti kemur slaki í veiðina eftir að mesti æsingur morgunsins hefur gengið yfir og áður en rökkurveiðin hefst. En sjaldnast verður allt dautt og vel má finna staði í og við vötnin þar sem fiskurinn tekur enn af áfergju. Erlendis leita veiðimenn að fiski í skugga trjáa en hér heima verðum við víst frekar að leita að klettum eða stórum steinum sem skýla honum aðeins fyrir sólinni. Innstreymi í vatn er líka alltaf gjöfult, ekki síður á hádegið en í annan tíma. Á þessum stöðum má, þegar vel stendur á, sjá nokkurn fjölda fiska í hnapp.
Innstreymi
Í þeim vötnum sem hitna eitthvað að ráði yfir hádaginn, þá er um að gera að koma agninu djúpt. Vatnið er kaldara á dýpi heldur en á grynningum og þangað gæti fiskurinn leitað, svona rétt á meðan hitastigið er óbærilegt fyrir hann. Uppsprettur og lindir í vötnum geta svo auðvitað svalað fiskinum á heitum dögum, rétt eins og þau ylja honum yfir köldustu mánuðina.
FOS 