Category: Lífríkið

Alltaf er FOS.IS fyrst með alvöru fréttir, fiskar kunna ekki að lesa og þeir heyra sjaldnast nokkuð af því sem okkur mönnunum fer á milli. Þetta er e.t.v. ástæðan fyrir því að fiskar hafa enn ekki skipt fæðunni sinni í þá flokka sem við höfum skipt flugunum okkar í. Fiskur veit t.d. ekkert um það hvort flugan sem við notum er púpa eða þurrfluga, hún er í besta falli eftirlíking af æti sem fiskurinn þekkir, í versta falli er hún bara eitthvað kusk sem flækist um í vatninu.

Silungur er ótrúlega mikill tækifærissinni og skorkvikindi sem er á ferðinni, eitt sér eða í smærri hópum, er náttúrulega bara matur sem hann ræðst á eða svolgrar í sig þegar tækifæri gefst. Það sem þarf til að fiskurinn taki flugu er ákveðin kveikja sem verður að vera til staðar og sú kveikja er ekki nafn flugunnar, tegund hennar eða nokkuð annað af því sem við mennirnir höfum gefið henni. Það er fyrst og fremst eðlishvöt silungsins sem ræður för.

Fyrst og fremst er það sú fæða sem er til staðar sem stjórnar því hvort fiskurinn sýni flugu áhuga. Hún þarf í höfuðdráttum að passa við það sem hann þekkir. Þar ræður mestu stærð flugunnar, sköpulag hennar og litur. Reyndar er því þannig farið að við mennirnir eigum stundum í smá vandræðum með litinn. Það sem er alveg kórréttur litur á hnýtingarborðinu, getur hæglega orðið allt annar þegar í vatn er komið.

Önnur eðlishvöt silungs, rétt eins og annarra laxfiska, er að það má hæglega pirra hann til töku. Æpandi kvikindi sem spriklar nógu oft fyrir framan nefið á honum getur hæglega farið svo í skapið á honum að hann glefsi í það. Nú gaf ég til kynna að fiskur hafi skap og þar með að hann búi yfir hugsun sem er víst ekki tilfellið, en þið vitið hvað ég meina. Þeir sem kíkja reglulega inn á þessa síðu hafa væntanlega rekist á einhver orð um bleikan Nobbler á ógnarhraða í bleikju. Enn og aftur, þessi fluga líkist ekki neinu sem er að finna í dýraríkinu og sá bleiki litur sem ég nota í fluguna er ekki náttúrulegur fyrir fimm aura. Það er eitthvað allt annað en fæðulíki sem kveikir í bleikjunni að taka þessa flugu.

Hvað er ég að fara með þessu? Jú, það sem ég meina er að annað hvort ákveður maður að líkja eftir fæðu fisksins eins og mögulegt er, heldur sig við náttúruna eða maður einfaldlega spilar með náttúrunni og stólar á eðlishvöt fisksins, þ.e. að hann missi sig og glefsi í fluguna. Ég veit aftur á móti ekkert hvað ræður því hve langur þráðurinn er í fiskinum, stundum bregst hann strax við þessu áreiti, stundum ekki.

Í gegnum tíðina hafa ýmis atriði safnast upp í kollinum á mér sem ættu, ef ég færi alltaf eftir þeim, að gera fluguveiðina miklu auðveldari. Það er nú ekki svo í mínu tilfelli að ég hafi fæðst með það á hreinu hvernig þetta sport gengur fyrir sig, ég hef þurft að læra þetta svona smátt og smátt á meðan ég hef kynnst mönnum sem eru einfaldlega með þetta innbyggt frá fæðingu. Nei, ég er ekki að gera gys að eða lítið úr þeim beturvitrungum sem ég hef kynnst í gegnum tíðina, ég er einfaldlega að vísa til þeirra sem virðast ekki hafa neitt fyrir þessu, nota bara tvær flugur og veiða alltaf fisk, en auðvitað eru þeir fleiri sem eru í svipuðum sporum og ég, vinna hörðum höndum að því að verða betri veiðimenn og gera það helst með því að veiða, veiða og veiða.

Sjálfur hefði ég, fyrir það fyrsta, viljað fylgjast betur með í líf- og náttúrufræði í framhaldsskóla. Fiskar lifa í vatni, þeir eru með tálkn og ugga, svona hefði lokaritgerðin mín í náttúrufræði geta hljóðað á sínum tíma. Svona eftir á að hyggja, sem sagt í dag, þá hefði ég viljað fara betur ofan í saumana á atferli fiska, búsvæðum og fæðu. Þetta eru nefnilega lykilatriði þegar kemur að því að eltast við fisk sem ekki vill sýna sig. Annað hvort las ég eða heyrði eitt sinn haft eftir mætum veiðimanni að það væri ekki hægt að læra vatnaveiði af afspurn. Ef þú spyrð einhvern hvar og hvernig hann veiddi, þá segir stemmir frásögnin hans við aðstæður eins og þær voru einmitt þegar hann var að veiða, sem var mögulega fyrir einhverjum dögum, ef ekki vikum síðan. Á þeim tíma hafa ýmsar breytingar orðið í vatninu; nýtt æti, vatnið hlýnað eða kólnað o.s.frv. Allt atriði sem hafa mikil áhrif á það hvar fiskurinn heldur sig og hvernig hann hagar sér. Vötn eiga jafnvel sitt ákveðna dagsform, eru gjöful á eina ákveðna flugur í dag, en sama fluga gefur ekkert þann næsta. Undir þeim kringumstæðum græðir maður lítið á gamalli veiðisögu, meira að segja þó hún hafi verið síðan í gær.

Með tíð og tíma hefur einhver vottur að þekkingu á atferli og lífmynstri fiska síast inn hjá manni, en mikið ósköp hefur það tekið langan tíma og alltaf er maður að bæta við sig smá þekkingu. Ef ég væri í einhvern tíma beðinn um ráð fyrir byrjendur, þá yrði það trúlega fylgstu með í náttúrufræðinni.

Þrátt fyrir heitið, þá eru stöðuvötn alls ekki kyrrstæð, ég bara varð að koma þessu að. Þegar áhugi minn á fluguveiði vaknaði og ég fór að leita mér að lesefni um sportið þá var mjög algengt að ég rækist á nákvæmar vísindalegar útlistanir á kostum andstreymisveiði umfram aðrar veiðiaðferðir í straumvatni. Ekki efaðist ég eitt einasta augnablik um ágæti þessara greina, en þegar áhugi minn tók fyrst og fremst að beinast að fluguveiði í vötnum, þ.e. þeim sem ekki renna, þá gleymdist þessi andstreymisboðskapur fljótlega og ósjálfrátt jarðaði ég þessar greinar í kollinum.

Og þarna hefur hundurinn legið grafinn í mjög langan tíma, þ.e. í óminnisdjúpi lækja og stærri straumvatna. Eftir stendur nú samt sú staðreynd að vatn í stöðuvötnum er oft á töluverðri hreyfingu, jafnvel í stilltu veðri og vötnum sem ekkert sjáanlegt innstreymi hafa, hvað þá útstreymi. Mér skilst til dæmis að snúningu kúlunnar sem við lifum á hafi eitthvað með straum í stöðuvatni að segja. Ekki má heldur gleyma því að vatn sem hitnar á grynningum umfram dýpri hluta þess geymir oft ósýnilegan straum, straum sem fiskurinn finnur og snýr sér ósjálfrátt upp í. Ástæðan er nákvæmlega sú sama og verður til þess að hann snýr snjáldrinu upp í strauminn í læknum eða ánni, fæðuframboð.

Smágerð krabbadýr eins og svifkrabbar og ýmislegt annað góðgæti berst um stöðuvötn með minnsta mögulega straumi og þessi dýr, sem eru vel að merkja smærri en svo að við getum hnýtt eftirlíkingar af, eru mikilvæg fæða silungs og því snýr hann sér oft upp í strauminn og étur það sem berst þó okkur virðist hann einfaldlega liggja í mestu makindum og ekki gera neitt. Ekki er allt sem sýnist og þess vegna ætti maður að bera lambalærið á veisluborðið beint fyrir framan hann, þótt hann sé á kafi í smáréttunum. Hver stenst gómsæta stórsteik þegar aðeins snittur eru í boði?

Lokaþáttur fjórleiksins greinir frá afdrifum þeirra flugna sem ná að brjótast upp úr vatninu, verða að fulltíða einstaklingum í afar skamman tíma.

Lokastig lífsferils mýflugunnar er vitaskuld fullvaxta fluga. Þá erum við farin að tala um örsmáar þurrflugur sem sitja á yfirborði vatnsins, nýta sér yfirborðsspennuna og líkja þá eftir flugum sem annað hvort hafa ný lokið við að brjótast út úr púpunni eða eru á síðustu augnablikum ævinnar þegar þær koma til baka út á vatnið til að leggja grunninn að næstu kynslóð, verpa. Þetta síðasta lífsstig mýflugunnar varir einna skemmst af öllum fjórum stigunum og varir að öllu jöfnu ekki nema dag eða nokkra daga. Fljótlega eftir að flugan tekur á sig fullvaxta mynd, makar hún sig og verpir eggjum næstu kynslóðar í vatnið.

Veiðimenn geta því nýtt sér tvenn tækifæri til að egna fyrir fisk þegar flugan hefur náð fullum vexti; þegar hún hvílir á vatninu eftir að hafa brotist úr út púpunni og þegar hún kemur aftur og verpir. Hvoru tveggja varir aðeins í afar skamma stund og því er eins gott að vita nákvæmlega hvar þurrflugan er í boxinu.

Í öðrum þætti fjórleiksins var fjallað um púpur mýflugunnar á meðan hún þroskast, dvelst í vatninu og leitar upp að yfirborðinu. Færist nú fjör í leikinn og dramað tekur völdin.

Þegar upp að yfirborðinu kemur verður á vegi mýflugunnar sá veggur sem reynist þeim einna erfiðastur á lífsferlinum, yfirborðsspenna vatnsins. Í gegnum þessa filmu verður púpa að brjótast til að komast á fjórða og síðasta lífsstig sitt, verða að flugu. Yfirborðsspenna vatns fer minnkandi með hækkuðu hitastigi og því er það að við sjáum aukningu í mýi þegar heitt er í veðri og púpurnar eiga auðveldara með að brjótast i gegnum vatnsfilmuna. Að sama skapi eiga púpurnar erfiðara með að brjótast i gegnum filmuna ef yfirborðskæling (vindur) eykst. Undir þeim kringumstæðum má oft á tíðum sjá silung í verulegum uppitökum þegar hann nýtir sér samsöfnun púpa við yfirborðið sem ekki tekst að brjótast í gegnum filmuna. Þá er ekki úr vegi að veiðimenn hafi yfir að ráða s.k. emerger, þ.e. flugum sem líkjast fullþroska púpum sem hanga rétt undir yfirborði vatnsins.

Í fyrsta þætti fjórleiks mýflugunnar var fjallað um blóðorminn og honum lauk með þeim orðum að fáir fiskar aðrir en ungviði eltast við staka blóðorma.

Allt öðru máli gegnir víst með næsta lífsform mýflugunnar sem verður til í nokkrum skrefum þegar lirfan púpar sig húsinu (pípunni) sem hún hefur byggt sér á botninum. Púpur mýflugunnar geta komið fram í ýmsum litum, yfirleitt fölleitar eða brúnar á búkinn en með dekkra höfuð. Ekki má þó gleyma gulleitum og grænum púpum og sumar hverjar eru rauðleitar, jafnvel hárauðar. Litavalinu eru nánast lítil takmörk sett og fer eftir tegundum mýflugna sem eru um og yfir 80 hér á landi. Þegar púpan hefur tekið fullum breytingum, losar hún sig upp og syndir, svamlar eða einfaldlega rís upp að yfirborðinu. Það ku víst vera æði misjafnt hvernig púpan hreyfir sig, sumar hlykkjast áfram í vatninu á meðan aðrar líða um að því er virðist án nokkurrar hreyfingar.

Lífsferill mýflugunnar skiptist í fjögur stig; egg, lirfa (blóðormur), púpa og fullvaxta fluga. Þótt útilokað sé að veiðimönnum nýtist fyrsti lífsferill flugunnar, þá má samt segja að fluguveiðimenn geti átt fluguna í fórum sínum í fjórum mismunandi útgáfum og eiginlega nauðsynlegt ef þeir ætla að nýta sér þessa mjög svo vinsælu fæðu fisksins.

Fyrstan skal telja blóðorminn, lirfu mýflugunnar sem verður til úr eggi og grefur sig gjarnan í botn vatna eða festir sig við klappir og steina í ám og vötnum. Þetta er það stig lífsferils mýflugunnar sem varir lengst, þó misjafnlega langt hjá hverri tegund, allt frá örfáum vikum og upp í 1 – 2 ár. Blóðormurinn er orkurík fæða sem silungurinn sækir í hvar sem hann nær til hennar. Þar sem skilyrði eru heppileg getur fjöldi lirfa verið um 200.000 pr.m² jafnvel meiri. Það er því af nógu að taka fyrir fiskinn og við liggur að manni hrís hugur við að keppa með einn blóðorm við alla þessa mergð. Það getur því borgað sig að leggja smá vinnu í fluguna þannig að hún skeri sig úr, standi framan öllum hinum og gangi í augu fisksins til átu. Raunar er það víst svo að fiskurinn eltir sjaldnast staka blóðorma, veislan fellst í því að úða sem flestum í sig með minnstri fyrirhöfn og því nánast ryksugar hann botninn á ákveðnum stöðum og tekur fjölda upp í sig í einu, aðeins seiði fiska eltast við stakar lirfur.

Ég þreytist seint á því að endurtaka rulluna um að stangveiði sé alls ekki eins flókið mál og margur vill meina. Á sama tíma geri ég mér grein fyrir því að ákveðnir veiðistaðir útheimta töluverða reynslu ef þokkalegur árangur á að nást. Ég til dæmis er frekar slakur veiðimaður í miklum straumi og það stóð alltaf til að fá tilsögn mér reyndari veiðimanna í sumar í slíkum aðstæðum. Það stóð ekkert á því að mér stæði aðstoð til boða, en mér tókst að humma þetta fram af mér í allt sumar. Alltaf fann ég einhverja afsökun fyrir því að drífa mig af stað, ef það var ekki veðrið þá var það einhver önnur veiði eða viðburðir. Þessi vankunnátta mín hverfur ekkert og það er vonandi nægur tími til stefnu til að ráð bót á henni, ég er ekkert stressaður yfir þessu.

Raunar er það nú svo að bónusar stangveiðinnar eru alltaf að stimpla sig meira og meira inn hjá mér, útiveran og bara það að vera. Það vill nefnilega svo skemmtilega til að fiskurinn sem ég hef mestan áhuga á heldur sig aðeins á fallegum stöðum. Eða er það öfugt, verða staðir fallegir við það að fiskurinn staldrar þar við? Sama hvort er, þá snýst stangveiðin mín sífellt meira og meira um það að njóta.

Kannski er þetta helsta ástæða þess að í sumar sem leið drap ég lítið niður fæti þar sem fjöldi veiðimanna safnaðist saman, mér tekst bara ósköp illa að bara vera í margmenni, hvað þá í samkeppni um hvern einasta fermetra sem unnt er að nýta á vatnsbakkanum. Auðvitað fagna ég því einlæglega að fleiri og fleiri virðast leggja stund á stangveiði hér á landi, í það minnsta ef eitthvað er að marka aðsókn að þekktum veiðistöðum í nágrenni höfuðborgarsvæðisins. En mér er einnig umhugað um þá upplifun sem veiðimenn hafa af veiði og hvernig veiðistaðirnir líta út í lok dags.

Ég er lítið hrifinn af því að veiða á klukkunni og vera úthlutað ákveðnu veiðisvæði eins og víða þekkist. Mér varð nú samt hugsað jákvætt til þessa fyrirkomulags þegar ég sá urmul veiðimanna á einum og sama bleðlinum í sumar. Svo margir voru veiðimennirnir að ég þóttist heyra kvein gróðursins undan fótum þeirra og það voru satt best að segja fleiri á staðnum heldur ég sá í nokkurn tíma í hverfisbúðinni minni þegar hún var og hét. Þetta var einfaldlega ekkert fyrir mig og því hélt ég áfram og fann mér afvikinn stað fyrir mig og mínar hugsanir þar sem aðeins mín spor mörkuðu slóðina.

Mikið hefur verið rætt og ritað um þá hættu sem stafar af mögulegri erfðamengun íslenskra laxa samhliða laxeldi í sjó með frjóum norskum laxi. Markaðsherferð laxeldisfyrirtækjanna virðist gefast hér álíka vel og hún gerði erlendis fyrir áratugum síðan. Gylliboð og loforð um bót og betrun í sjókvíaeldi nær til fólksins, ráðþrota sveitarstjórna og alveg inn á borð mistækrar ríkisstjórnar. Orðræðan er ekki ósvipuð þeirri sem átti sér stað í Noregi fyrir 20 – 30 árum síðan.  Vá erfðamengunar, laxalúsar og fisksjúkdóma var þá markvisst töluð niður af hagsmunaaðilum og lítið gert úr rökum og áliti þeirra sem báru hag lífríkisins fyrir brjósti. Í dag hefur þessi umræða hreinlega lagst af í Noregi, Skotlandi og víðar. Í dag snýst hún um það hvernig unnt sé að vinda ofan af viðurkenndum staðreyndum, skaðinn er skeður og við hefur tekið ferill skaðaminnkunnar. Fiskeldisfyrirtæki hamast nú við að auglýsa nýjar aðferðir við fiskeldi sem eru raunverulega umhverfisvænar og sjálfbærar, aðferðir sem talsmenn íslenskra fiskeldisfyrirtækja segja fullkomlega óraunhæfar og muni aldrei skila hagnaði.

Það skal fúslega viðurkennt að ég hef ekki lagt mig sérstaklega eftir því að kanna hver hagnaður sjókvíaeldis hér á landi er. Ég sé einfaldlega fram á gríðarlegt tap okkar- og komandi kynslóða, tap sem aldrei verður metið til fjár. Án þess að ég vilji nokkuð draga úr fyrirsjáanlegu tjóni þeirra sem hafa búbót eða tekjur af laxveiði, þá þykir mér í sannleika sagt sem stærsta fórnarlambið hafi lítið verið virt viðlits og það hvorki fengið að njóta vafans né sannmælis. Hér er ég að vísa til náttúrunnar í sinni víðustu merkingu.

Áður en lengra er haldið er rétt að taka það fram að ég er ekki auðmaður með fullar hendur fjár og ég stunda ekki laxveiði. Ég aftur á móti viðurkenni það fúslega að ég er sjálfskipaður sérfræðingur að sunnan, enda fæddur og uppalinn á Suðurlandi, í kjördæmi þingmannsins víðförla sem svo skemmtilega auðkenndi okkur með þekktri skammstöfun úr Þriðja ríki nasismans. Og það sem meira er, ég viðurkenni það með stolti að ég er lobbýisti, lobbýisti fyrir hreinni og óspilltri náttúru og ég hef sterkar skoðanir á fiskeldi á því formi sem tíðkast hér hvort sem það er á frjóum eða ófrjóum laxi eða regnbogasilungi.

Þá áratugi sem sjókvíaeldi hefur verið stundað hefur fiskur sloppið úr kvíum og það saman gerir hann og mun gera hér við Ísland. Því miður hefur orðskrípið slysaslepping verið notað um þetta en það gefur til kynna að strok fiska sé ófyrirséður og óvæntur atburður. Þetta er víðs fjarri raunveruleikanum því það er hreint ekki ófyrirséð að fiskur sleppi úr sjókvíum, sagan segir okkur allt annað. Samkvæmt sérfræðingum er það þekkt að eldisfiskur sem leitar upp í ár og vötn hrygnir heldur síðar en náttúrulegir stofnar. Allt tal um að náttúrulegri hrygningu standi ekki ógn af eldislaxi eru innantóm orð. Staðfest dæmi um eldislax sem komin er að hrygningu utan sjókvía liggja fyrir. Það er í eðli laxa að róta möl og botnseti til þar sem þeir hyggjast hrygna. Þannig rótar eldisfiskurinn til þeim hrognum fiska sem þegar hafa hrygnt og gildir þá einu hvort um er að ræða hrogn laxa, bleikju eða urriða. Hrogn sem þannig missa skjól sitt á botninum verða aldrei að fiskum, skaðinn því skeður og viðkoma náttúrulegu stofnanna verður lakari.

Hvort heldur regnbogasilungur komi seiðum á legg hér eða ekki, þá er átgirnd hans næg ógn og hún heggur stór skörð í raðir ungviðis annarra tegunda. Þetta lærðu Bretar af sárri reynslu þegar aðfluttur stofn regnbogasilungs var fluttur til Bretlandseyja um og eftir 1884. Það liðu ekki margir mánuðir þar til þúsundir regnboga höfðu sloppið í nærliggjandi ár og vötn og þar dafnaði hann vel á hrognum og ungviði annarra tegunda, ekki síst urriða. Svo mjög hjó þetta skörð í raðir náttúrulegra stofna að við lá að urriðinn hyrfi algjörlega af sjónarsviðinu og ekki dró úr ógninni þegar regnboginn tók til við að fjölga sér. Væntanlega sleppum við þá ógn, ekki nema regnboginn finni sér velgjur í ám og lækjum hér á landi sem henta hrygningartíma hans. Það skildi þó aldrei vera að sú yrði raunin, fiskurinn er vissulega til staðar hringinn í kringum landið og hann leitar sér greinilega að búsvæði.

Upphafleg andstaða mín við sjókvíaeldi er þó ekki mörkuð þess sem hér hefur verið getið. Andstaða mín vaknaði í byrjun vegna þeirrar mengunar sem sjókvíaeldi hefur í för með sér. Þessi mengun er margþætt og hún ógnar ekki aðeins fiskum í sjó eða ferskvatni, hún ógnar lífríkinu öllu.

Það hefur verið látið í veðri vaka að mengun í formi lífræns úrgangs frá sjókvíum sé ekkert vandamál, um sé að ræða áburð og næringu fyrir aðrar lífverur sem þannig nýtist. Rétt eins og aðrar úrtöluraddir efasemda er þetta fjarri lagi. Ofgnótt lífræns úrgangs leiðir ekki til aukinnar framleiðslu í hafinu, ekki frekar en á landi. Engum dytti til hugar að þekja Heiðmörkina með 50 sm. þykku lagi af kúamykju með þeim rökum að gróður og dýralíf hefðu bara gott af og vatnsból Reykvíkinga spilltust ekki, þetta væri jú allt lífrænt.

Mótvægisaðgerðir mengunar sjókvíaeldis byggjast á hvíld svæða og kvaðir þess efnis eru settar á eldisfyrirtækin. Því miður höfum við dæmi um að farið hefur verið á svig við þessar reglur hér heima rétt eins og víða erlendis. Burstséð frá þessum brotum ber þess að geta að forsendur burðarþols eru metnar samkvæmt flóknum reiknilíkönum sem eru í sífelldri þróun. Enn hefur ekki tekist að ná til allra þátta sem áhrif geta haft á útreikningana, reglulega koma í ljós brotalamir í þessum líkönum og ófyrirséðir þættir skjóta upp kollinum sem skekkja dæmið. Því er leitast við að nota varfærnustu niðurstöður þessara útreikninga við ákvörðun burðarþols hér á landi. Slík varúð var að vísu einnig viðhöfð undan ströndum Noregs, Skotlands, Svíþjóðar og Chile þar sem heilu eyðimerkurnar á hafsbotni hafa verið kortlagðar í nágrenni sjókvía og ætluð endurkræf áhrif með hvíld hafa látið á sér standa.

Með fullri virðingu fyrir sérfræðingum lífríkis og reiknimeisturum þeim sem annast burðarþolsútreikninga, þá er það skoðun mín að meira mark mætti taka á þeim náttúrufræðingum sem numið hafa fræðin af náttúrunni sjálfri. Í samtölum mínum við athugula Austfirðinga hafa þeir tjáð mér að marfló hefur fækkað verulega í fjörðum þeim sem búa við sjókvíaeldi. Það vill svo til að marfló er undirstöðufæða sjóbleikjunnar og þessi vöntun gæti verið skýring á lélegum heimtum úr eldisfjörðum síðustu árin á meðan heimtur úr hreinum fjörðum hafa haldist í meðaltali.

Þéttleiki fiska í sjókvíum er gróðrarstía sjúkdóma og laxalúsar. Bölsýnisspár þeirra sem efuðustu um sannleiksgildi þess að laxalús yrði ekki vandamál í sjókvíaeldi hér við land hafa reynst réttar. Eldisfyrirtæki hafa þegar fengið leyfi fyrir og notað fóður sem í er blandað lúsalyfjum. Laxalús hefur og verður alltaf til staðar hér við land en fiskum stendur almennt lítil ógn af henni undir náttúrulegum kringumstæðum. Sjókvíar eru bara ekki náttúrulegar aðstæður og þéttleiki laxalúsar í og við þær er slíkur að náttúran má sín lítils og afföll villtra fiska verða umtalsverð í skásta falli, allt að 50% í versta falli. Þessi afföll eru ekki bundin við lax, urriði og sjóbleikja eru sérstaklega viðkvæm fyrir laxalús. Merkjanleg afföll þessara stofna í nágrenni sjókvía hafa verið staðfest í nágrannalöndum okkar og engin augljós ástæða til þess að ætla að annað sé uppi á teningnum hér við land.

Lyfjanotkun í fiskeldi er ekkert einkamál fiskeldisfyrirtækja. Styrkur lúsalyfja í fóðri þarf að vera nokkuð hár til þess að ná tilætluðum árangri. Nokkrar misvísandi niðurstöður rannsókna segja að nýting lyfja í fóðri sé á bilinu 15% og upp í 45%.  Hvor talan sem rétt reynist, þá er vitað að lirfur sjávarlífvera deyja við einungis 1 – 4% af þeim skammti sem þarf til að drepa laxalús. Það má því gera því skóna að fyrir hverja laxalús sem tekst að drepa með lyfjum, liggja hundruð lirfa í valnum sem annars hefðu orðið undirstaða eða beinlínis fæða fiska og fugla í ómengaðri náttúru. Grunnsævi er fisktegundum mikilvægt og margir stofnar leita þangað til hrygningar og fæðuöflunar. Með því að raska lífkeðju þessara svæða er tilveru þessara stofna stefnt í hættu, nær væri að hlúa að þessum svæðum enn frekar og nýta þau skynsamlega, rétt eins og Vest- og Austfirðingar hafa gert um aldir.

Skammtímagróði sjókvíaeldis er sýnd veiði, en ekki gefin. Tap náttúrunnar verður öllum augljóst.

Ég hef aldrei verið talinn sérstaklega jákvæður maður, kannski vegna þess að ég er að eðlisfari frekar varfærinn maður, þessu neita ég ekki. En ég neita því alfarið að ég hafi í hótunum við nokkurn mann eða hóp manna þannig að þeir sjái að sér og víki frá óviturlegri ákvörðun sem tekin hefur verið fyrir þeirra hönd.

Ég neita því að standa þegjandi hjá á meðan aðgangi og yfirráðum íslenskrar náttúru er úthlutað eins og hverri annarri auðlind. Íslensk náttúra er ekki bara einhver auðlind sem hver sem er á að geta nýtt og níðst á að eigin geðþótta. Íslensk náttúra er sameign þjóðarinnar, eiginlega mannkyns alls og ég vil standa vörð um það að hver sem er geti notið hennar. Vilt dýralíf í ám og vötnum er hluti náttúrunnar okkar, rétt eins og smágerðasta dýra- og plöntulíf sjávar við strendur landsins.

Ég neita að trúa yfirlýsingum sérfræðinga um hreinleika sjókvíaeldis við Íslandsstrendur þegar dæmi um hið gagnstæða eru hverjum manni augljós. Hvers vegna hafa fiskeldisfyrirtæki sótt um notkun lúsalyfja hér fyrst laxalús er ekkert vandamál við Ísland eins og haldið hefur verið fram í söluræðum.

Ég neita að trúa því að sá búnaður sem notaður er við sjókvíaeldi sé eins öruggur og forsvarsmenn fiskeldisfyrirtækjanna vilja vera láta. Hvaðan kemur allur sá eldisfiskur sem veiðst hefur utan sjókvía við Ísland fyrst kvíarnar eru jafn öruggar og sérfræðingar halda fram.

Ég neita að trúa því að yfirvöld geti ekki stöðvað þessa stóriðju þegar hún þverbrýtur ákvæði um hvíld svæða sem þó geta tæpast talist nægar.

Ég neita að trúa því að sú umverfisógn sem raungerðist í Noregi og Skotlandi samfara sjókvíaeldi steðji ekki að Íslandi í dag. Á meðan fiskeldi hafa verið settar þrengri skorður í þessum löndum þá er enn verið að auka við kvóta og umfang sjókvíaeldis hér á landi.

Ég neita sjókvíaeldi.

Það fór víst ekki framhjá neinum að veðurskilyrði í maí voru veiðimönnum ekkert endilega hagstæð. En hvað var það eiginlega sem var svona afbrigðilegt við veðrið í maí? Leikmaður eins og ég get svo sem bara sagt það var kalt og blautt, en það hefur nú áður verið kalt og blautt í maí og samt hefur fiskast. En hver segir að það hafi ekki fiskast í maí? Auðvitað fiskast ekkert ef enginn fer í veiði, en þar með er ekki sagt að það sé ekki fiskur.

Við höfum heyrt fréttir af ágætri veiði á Þingvöllum, bleikjan kom fyrr upp að og einhver hafði á orði að það væri ekki oft sem bæði urriðinn og bleikjan væru á sama stað eins og kom ítrekað fyrir í maí sem leið. Hlíðarvatn í Selvogi hefur gefið mun betur þetta árið heldur en í fyrra, þar hafa veiðst vænir fiskar og miklu mun fleiri heldur en á sama tíma og í fyrra. Meira að segja eru dæmi þess hjá félögum við vatnið að fleiri fiskar hafi verið dregnir á land það sem af er þessa sumars heldur en allt sumarið í fyrra.

Ef við berum saman nokkur lykilatriði veðurfars s.l. 10 ára í Reykjavík, þá kemur berlega í ljós að síðustu þrír maí mánuðir hafa verið frekar myrkir sé horft til sólarstunda í mánuðinum (gul lína). 2018 er næstum aðeins hálfdrættingur á við 2012 sem þó var ekkert sérstakt í veiði.

Ef við horfum til meðalhita (rauð lína) þá er maí í ár greinilega töluvert kaldari heldur en í fyrra og reyndar annar kaldasti maí mánuður s.l. 10 ár. Gott og blessað, já það var kalt í síðasta mánuði, svona að meðaltali.

En hvað með allan þennan vind? Var virkilega meira rok í maí heldur en undanfarin ár? Jú, örlítið meiri meðalvindur (græn lína) heldur en síðustu ár. Við þurfum að fara allt aftur til 2009 til að finna meiri meðalvind, en það ár var aftur á móti næst bjartast og fjórða hlýjasta árið af þessum 10.

Kemur þá að vætunni, þar sker s.l. maí mánuður sig augljóslega úr með úrkomu upp á 129 mm sem er toppur síðustu 10 ára á meðan að 2012 rigndi innan við 1/6 af þeirri úrkomu.

Þegar ég ber saman veiðiferðir mínar síðustu ára þá stendur 2014 svolítið upp úr í maí. Þá var einmitt hitinn vel yfir meðallagi, þokkalega bjart og úrkoma undir meðallagi. Sem sagt, mér gengur best í lítilli úrkomu og þokkalegum hita. Ég veiði aftur á móti mun verr þegar það er kalt, en þá fer ég líka síður til veiða þar sem ég er kuldaskræfa. Vindur virðist ekkert hafa áhrif á afla eða fjölda ferða, ég kann nefnilega að snúa mér undan vindi og fiskinum virðist standa alveg slétt á sama þótt hann blási. Sólskynsstundir virðast ekki vera neinn úrslitavaldur, ekki nema þá að ég er léttari í lundu í glampandi heldur en dumbungi og því gæti verið að ég fari oftar í veiði þegar sú gula glennir sig.

Eftir að ég laumaði hér inn um daginn smá grein um UV prófanir mínar, þá var ég inntur ítrekað eftir því hvers vegna ég væri að þessu. Einhverjir félaga minna sögðu mér hreint út að þetta væri tóm steypa, bara til þess gerð að selja okkur flugunördunum eitthvað sem gerði ekkert gagn. Var þá helst verið að vísa í ljómandi virkni UV fluorcent líms, þ.e. það ætti að ljóma í vatninu fyrir tilstuðlan minni birtu.

Það var nú ekki svo ég hafi ekki verið búinn að kynna mér ýmsar greinar um þetta galdraefni áður en ég fór að prófa mig áfram og vitaskuld var ég búinn að lesa ýmsa dóma um UV ljómandi efni. Margir þeirra endurspegluðu einmitt ofangreint viðmót, en aðrir mæltu eindregið með því að prófa. Sjálfur hef ég prófað annað ljómandi efni heldur en UV lím í gegnum tíðina og það verður nú bara að segjast, mér finnst það virka betur en hefðbundið þegar degi fer að halla og í gruggugu vatni.

Það skemmir væntanlega ekki að hafa kynnt sér aðeins hvernig sjón laxfiskar hafa áður en menn drepa svona nýjungar í fæðingu. Í fæðingu er e.t.v. heldur ofaukið hjá mér, þetta efni hefur verið á markaðnum í fjölda ára og margir notað það þótt það hafi aðeins nýlega ratað inn á mitt borð.

Urriði og bleikja hafa ekkert óáþekka sjón og við mennirnir og þeir greina liti, sem mér skilst að sé ekkert endilega sjálfgefið í dýraríkinu. Að vísu greina þessar tegundir ekki alveg nákvæmalega sömu liti og við, en mjög nálægt því samt. Þetta ættum við flugunördarnir að vita vegna þess að broddur, kragi eða skott í áberandi lit á flugu hefur oft gefið mun betur en einlit og flöt fluga. Að þessu sögðu verð ég samt að geta þess að sköpulag (útlínur) flugunnar hefur töluvert að segja, rétt eins og skörp litaskil í flugu.

Manskepnan er með s.k. RGB sjón, þ.e. við skynjum ljós af rauðri (R) bylgjulengd, grænni (G) og blárri (B). Þannig eru nú augun í okkur gerð og ef við viljum sjá eitthvað annað, þá verðum við að styðjast við einhverjar græjur sem umbreyta þeirri bylgjulengd yfir á R, G eða B, rétt eins og á myndinni hér að ofan þar sem við blöndum R og B saman til að fá fjólublánn lit. Með þeim fyrirvara að ég er ekki líffræði- eða læknismenntaður, þá ræður samspil fruma í sjónhimnu okkar og keila í auga því hvað við sjáum. Þegar ljós fer þverrandi, þá eykst virkni þessara frumna þannig að við greinum útlínur en litaskynjun hrakar snarlega. Þetta er einfaldlega vegna þess að keilurnar sem skynja RGB þurfa ákveðna birtu til til að virka og þegar öll birta þverr verðum við litblind og á endanum hætta frumurnar að virka og við verðum alblind.

Upp úr 1882 komu fyrstu vísbendingar fram um að dýr skynji aðrar bylgjulengdir ljóss heldur en menn. Það ljós sem kemur næst RGB er það útbjólubláa (UV) og rannsóknir á því hvernig dýr bregðast við þessu ljósi sýndu að t.d. margar tegundir fiska skynja þetta ljós. Þeir eru nefnilega ekki aðeins með þrjár tegundir keila í auganu, heldur fjórar. Þannig er því einmitt farið með silunginn. Þeir sjá sömu liti og við, þ.e. rautt, grænt og blátt og verða í raun jafn litblindir og við í myrkri, en þeir skynja útbjólublátt ljós og geta því komið auga á æti í myrki, svo lengi sem af því stafar útfjólublátt ljós. Þetta hafa veiðimenn nýtt sér um langan aldur með því að skreyta flugur sínar með ljómandi efnum eins og t.d. fluorcent þráðum. En eru fiskar þá einhverju bættari að nóttu til heldur en við? Jú, útfjólubláa ljósið er lengur að berast til jarðar og það heldur áfram að berast til jarðar löngu eftir að við hættum að sjá til. Auk þess þá á útfjólubláa ljósið auðveldara með að berast niður í gruggugt eða djúpt vatn heldur en það sem er okkur sýnilegt. Þannig sér urriðinn frekar útfjólublátt ljómandi efni þegar dýpra í vatnið er komið og það sem meira er, hann sér útfjólubláa ljósið úr meiri fjarlægð heldur en RGB liti.

Eigum við að eiga útfjólubláar flugur í boxinu? Mitt svar er einfaldlega já, en að sama skapi ættum við ekki að láta okkur bregða þótt aðeins smærri fiskur bíti á UV flugurnar okkar. Rannsóknir hafa leitt í ljós að virkni UV keilnanna í augum urriðans fer hratt minnkandi með árunum, UV sjón hans helmingast t.d. á þremur til fjórum árum.

Á tyllidögum eru Íslendingar fremstir meðal jafningja og langsamlega fremstir þegar miðað er við höfðatölu, um það er sjaldnast deilt. Við erum framsækin og áræðin þegar því er að skipta, útsjónarsöm og raungóð að upplagi. En svo eigum við það einnig til að kokgleypa beituna þegar engt er fyrir okkur með aurum og krónum, sama hver súr og úldin beitan er.

Vinnufélagi minn er nýkominn heim úr hjólaferð um Cotswold á Englandi og þar rakst hann á þessa perlu og í gær greip hann mig á ganginum, sýndi mér þessa mynd og spurði ,Veistu hvað þetta er?‘ Mig rak í rogastans og rétt svar kom mér svo á óvart að ég ætla að velta þessari spurningu áfram til ykkar, lesendur góðir. Vitið þið hvað þetta er?

Myndin gefur til kynna að þetta er veðursæll staður, grænn og gróskumikill og eitthvað er af vatni þarna enda staðurinn rétt við bakka árinnar Coln í samnefndum dal. Þorpið heitir  Bibury og er miðja vegu á milli Bristol og Coventry. En hvað er þetta eiginlega?

Jú, þetta er fiskeldisstöð og hreint ekki ný af nálinni. Þarna hefur urriði verið ræktaður frá árinu 1902 þegar Arthur Severn kom stöðinni á fót. Í dag nær þessi fiskeldisstöð yfir 15 ekrur lands og hún framleiðir allt að 6 milljónir seiða á ári sem sleppt er í ár og læki víðsvegar um England.

Ef einhver á leið um þessar slóðir, þá er það vel þess virði að koma við í Bibury Trout Farm og skoða hvernig hægt er að koma á fót fiskeldi í landluktum tjörnum, fella þau svo að umhverfinu að hvergi ber skugga á, hvorki frá fagurfræðilegu sjónarmiði né náttúruvernd. Það sem meira er um vert, þarna gefst gestum kostur á að renna fyrir silung gegn vægu gjaldi, ekki amalegt það. Þetta er frábært dæmi um fiskeldi á landi sem gengur upp og er eitthvað allt annað og meira en bara matvæla- og stóriðja. Kannski væri okkur nær að líta til smærri og vistvænni eininga í fiskeldi hér á landi heldur en þeirra gallsúru norsku risalausna sem matreiddar hafa verið sem veisluréttir fyrir okkur. Þetta er að vísu engin töfralausn á fæðuvandamáli heimsins, en það eru nú fyrirhugaðar eldisstóriðjur á Íslandi ekki heldur. Þetta er einfaldlega lítil og nett lausn sem hljómar betur og er fegurri ásýndum heldur en fyrirhugaðar stóriðjur fyrir vestan og norðan. Mikið vildi ég óska að við Íslendingar hefðum kjark og þor til að leita úrbóta í atvinnumálum hinna dreifðu byggða á þessum nótum.

Það er sterkur steikingarþefur í eldhúsinu og það fer ekki framhjá nokkrum manni á heimilinu að það er verið að steikja kleinur. Kokkurinn er með allar græjur við höndina; eldvarnarteppi og lok á pottinn ef illa fer og feiti slettist á heita helluna eða hitnar um of í kolunum. Skyndilega eykst þefurinn verulega og reyk tekur að leggja um allt eldhúsið. Dettur einhverjum í hug að kokkurinn skjótist þá yfir í næsta herbergi, opni alla skápa upp á gátt í örvæntingarfullri leit að orsök reykjarins? Nei, auðvitað ekki, hann tekur eldvarnarteppið og lokið og kæfir eldinn sem hefur gripið um sig í feitinni. Það þarf ekki að leita að upptökum elds í stofunni þegar allt stendur í björtu báli í eldhúsinu.

Þess þá heldur væri það óðs manns æði að ætla fyrst að bjarga kleinunum úr pottinum og loka honum að því loknu. Til þess að heimilið brenni ekki til kaldra kola, þá er forgangsatriði að slökkva eldinn og það gerir maður ekki með því að kalla til eldvarnareftirlitið eða velta sér upp úr spekúlasjónum um skipulag brunavarna eða möguleg upptök elds hjá nágrannanum á meðan reyk leggur um eigið hús.

Mér, sem leikmanni, virðist sem ótrúlegum tíma hafi verið varið til lítils frá því um mitt síðasta sumar þegar fyrstu vísbendingar komu fram um strok regnbogasilungs á Vestfjörðum. Halló, regnbogasilungur hefur verið að veiðast í ám og lækjum um vestanvert landið frá miðju sumri og heilu göngurnar hafa sést utan kvía í Önundarfirði. Þetta hljómar í mín eyru eins og ætlunin hafi verið að bjarga kleinunum upp úr pottinum áður en slökkt yrði í og nú hefur það verið gert, þ.e. búið er að slátra þeim fiski sem ekki strauk.

Að vísu virðast menn ekki vera sannfærðir um að reyk hafi aðeins lagt upp úr einu potti þarna fyrir vestan. MAST gengur ekki út frá því að þetta gat, eitt og sér, skýri það magn lausagönguregnboga sem vart hefur orðið við frá miðju sumri. Hvað eru götin þá mörg sem stoppa þarf í og væri ekki ráð að byrja að skoða hinar kvíarnar sem eru á undanþágu frá reglum? Eða það sem betra er, færa þennan iðnað upp á land þar sem fylgjast má með þeim á sokkaleistunum? Nú þurfum við að anda djúpt áður en fleiri undanþágur verða samþykktar eða ný leyfi fyrir sjókvíum, sama hverrar tegundar, verða gefnar út. Það er mál til komið að menn geri sér grein fyrir því að það brennur.

Nú fer harmasögn minni úr Vatnadal að ljúka. Þegar hér er komið sögu hefur mönnum tekist að útrýma bæði bleikju og urriða í Vatni. Laxastofninn í Miðá er hruninn og hálfum dalnum sökkt undir lón. Er þá ekki nóg komið af hörmungum? Nei, svo virðist ekki vera því rothöggið á villtu fiskistofnana er eftir. Það kemur í hlut sjókvíaeldis að veita náðarhöggið. Það stafar margþætt hætta af stórhuga áformum um sjókvíaeldi við Íslandsstrendur. Smithætta fisksjúkdóma, genamengun frá erlendum stofnum og mengun vegna lífræns úrgangs af stærðargráðu sem við höfum aldrei kynnst áður. Átak okkar í skólphreinsun má síns lítils í samanburði við þann óhemju úrgang sem fellur til við sjókvíaeldi. Enn og aftur er stefnt að því að færa hingað til lands iðnað sem er verið að úthýsa erlendis vegna sóðaskapar og hættu. Hér hefur stóriðjan tekið á sig nýja mynd, ekki síður hættuleg heldur en loft- og efnamengandi málmbræðslur.