Þessi vötn hafa um langt skeið verið vagga silungsveiðimanna á höfuðborgarsvæðinu og flestir hafa reynt sig í það minnsta einu sinni á ævinni í þessum vötnum. Fjarlægð þeirra frá Reykjavík og Kópavogi gerir þau að einhverju fjölsóttasta veiðisvæði Íslands, þó eitthvað hafi dregið úr veiði þar hin síðari ár. Hástemmdar lýsingar eins og Háskóli fluguveiðimanna eru eitthvað sem við höfum allir heyrt og fiskurinn sagður með eindæmum kræsinn á flugur og framsetningu þeirra. Já, þessi vötn heita í dag Elliðavatn og er 2 ferkílómetrar að stærð en fyrir miðlunarstíflu Elliðaárvirkjunar (1926) voru þau tvö og aðeins 60% af núverandi flatarmáli Elliðavatns.

Með því að bera saman kort af svæðinu frá árinu 1880 og stærð vatnsins í dag (rauðar línur) má glögglega sjá hve vatnið hefur stækkað gríðarlega með tilkomu Elliðavatnsstíflunnar árið 1926. Engjarnar sem fóru undir vatn hafa væntanlega auðgað lífríkið í vatninu svo mikið að viðkoma fiskjar hefur margfaldast á skömmum tíma. Því miður er auðgun sem þessi ekki til frambúðar. Að vísu hnignar henni mis hratt eftir vötnum en ýmislegt bendir til að áhrifanna í Elliðavatni sé nú hætt að gæta, raunar fyrir löngu og lífríki vatnsins sé því orðið eins og formæðra þess, Vatnsendavatns og Vatnsvatns fyrir 1926. Í eðli sínu voru þessi vötn lindarvötn með frekar takmarkaðri lífflóru og töluvert hröðum endurnýjunartíma. Mér skilst að einkenni slíkra vatna sé að stofnstærðir fiska séu litlar sem gæti verið skýring á lokaorðum Jóns Kristjánssonar fiskifræðings í skýrslu sinni Stofnstærðarmæling silungs í Elliðavatni 2001; ‘Nokkuð kemur á óvart hve bleikjustofninn er lítill m.v. stærð vatnsins, um 2 tonn eða 10 kg /ha. Tilsamanburðar mældust 48 kg/ha af bleikju í Vífilsstaðavatni með sams konar aðferð 1985.‘

En það var fleira sem gerðist við stíflun vatnsins. Fuglalífið nánast hrundi, vaðfuglar hurfu og öðrum tegundum fækkaði snarlega. Nokkuð sem hefur ekki reynst afturkræft.

Fram að stíflun vatnsins rann Bugða óhindrað framhjá og sameinaðist Dimmu sem var náttúrulegt affall Vatnsendavatns. Frá ármótum hétu árnar Elliðaár, í fleirtölu því þær runnu aðskildar að meira eða minna leiti til sjávar í Kollafirði. Það má leiða líkum að því að Bugða/Hólmsá hafi verið sjógeng urriða sem væntanlega hefur lagt leið sína að vori út í hin gjöfula Kollafjörð og snúið aftur feitur og pattaralegur að hausti, upp Elliðaárnar, Bugðu og Hólmsá til hrygningar. Væri þetta raunin í dag væri stutt í sjóbirtinginn fyrir höfuðborgarbúa og við þyrftum lítið að hafa áhyggjur af græðgi hans í bleikju Elliðavatns.

En það er önnur á sem rennur til Elliðavatns í dag, Suðurá. Það sem við þekkjum sem Helluvatn hefur væntanlega ekki verið neitt annað en ós Suðurár í Vatnsvatn. Ég hef engar heimildir fundið um urriða í Suðurá fyrir tíð miðlunarstíflunnar, en nokkrar sem nefna rígvæna bleikju á þeim slóðum og í systurvötnunum tveimur. Án þess að ég treysti mér til að kveða endanlega upp úr um hvort sú hafi verið raunin þá sýnist mér engu að síður sem nokkur aðskilnaður hafi verið milli urriða og bleikju á þessum slóðum hér áður fyrr. Í það minnsta mun meiri en er í dag.

Stæðum við í dag frammi fyrir valkostinum að stífla eða ekki stífla þessar perlur í túnfæti höfuðborgarinnar, svona rétt á mörkum byggðar og óbyggðar, yrði valið væntanlega ekki erfitt. Við létum vatnasvæði Heiðmerkur njóta ávinningsins og létum ógert að steypa fyrir affallið. Og hvað stendur svo sem í vegi fyrir því að við hverfum til fortíðar? Eigum við ekki nægt rafmagn sem aflað er með öðru en vatnsafli í dag? Er kannski kominn tími til að feta í fótspor þjóða sem þora að viðurkenna mistök á þessu sviði og fjarlægja nú stíflur fiskvega?

Persónulega fagna ég því að veiðisvæði Elliðavatns sé komið inn á Veiðikortið, ekki spurning. Þetta svæði er stórt, eitt það stærsta sem silungsveiðimenn komast í á þessu horni landsins; Elliðavatn, Helluvatn og Hólmsá/Bugða sem er 8km í það minnsta og Nátthagavatn. Skv. fréttatilkynningu Veiðikortsins er Suðurá ekki inni á kortinu þannig að ég tel hana ekki með. Kunnugir halda því fram að ásókn í Elliðavatn hafi minkað mikið hin síðari ár og er það miður því sjaldan hefur reynt eins mikið á að veiðimenn jafni út þann mun sem orðið hefur í stofnstærðum bleikju og urriða á svæðinu.

Skv. skýrslu Jóns Kristjánssonar fiskifræðings frá 2003, Mat á veiðiálagi Elliðavatns 2002 er ‚Álag veiðimanna á stofninn er lítið, sennilega innan við 15% af stofnstærð bleikju og urriða. Áhrif veiðanna á stofninn eru ekki sjáanleg.‘ Í þessari skýrslu og flestum öðrum sem komið hafa fram um Elliðavatn er þess getið að skil veiðiskýrslna séu mjög lélegar og það eitt hamli verulega raunhæfu mati á stofnstærð silungs í vatninu. Ég geri mér vonir um að þetta geti batnað verulega með aðkomu Veiðikortsins að því.

Gagnrýni í þá átt að ofveiði geti gætt með auknu veiðiálagi er auðveldlega hægt að vísa á bug hvað vötnin varðar. Ef einhvern tímann hefur verið þörf á meiri veiði urriða á svæðinu, þá er það núna þegar hlutfall bleikju minnkar jafnt og þétt. Samkvæmt skýrslu Jóns Kristjánssonar frá árinu 2003; Veiðar og endurheimtur á merktum silungi í Elliðavatni 2003 þá var stofnstærð urriða í Elliðavatni metin ríflega 25.000 fiskar eða um 74%. Stofnstærð bleikju var metin í besta falli um 9000 fiskar eða um 26%. Í skýrslunni kemur fram að afföll bleikju hafi verið nokkuð stöðug um 30% frá árinu 1971 og á sama tíma hafi stærðarsamsetning hennar staðið nokkuð í stað. Án þess að geta um heildarfjölda silunga, nefnir Guðni Guðbergsson fiskifræðingur í blaðaviðtali árið 2011 að bleikjan sé komin niður í 10% stofnstærðar silungs og urriðinn kominn í 90%. Einfaldur framreikningur m.v. 30% afföll á niðurstöður Jóns frá 2002 styður þessar tölur.

Á þeim árum sem Orkuveitan ástundaði niðurdrátt vatnshæðar í Elliðavatni beinlínis þurrkaði hún riðsvæði bleikjunnar sem liggja á aðeins 10-50 sm. dýpi og skerti þannig samkeppnisstöðu hennar gagnvart urriðanum sem hélt sínum hrygningar- og uppvaxtarstöðvum óskertum í Hólmsá og Suðurá og styrkti seiðabúskap sinn jafnt og þétt á milli ára. Það liggur síðan í eðli urriðans að leita nýrra fanga þegar lífríki ánna nær vart að fæða hann og er Elliðavatnið hans nærtækasti kostur eftir að niðurgöngu til sjávar var lokað á sínum tíma. Þessi ágangur urriðans er auðvitað á kostnað bleikjunnar og stuðlar enn frekar að fækkun hennar í heildarstofnstærð.

Eitt af því sem hefur komið fræðingum á óvart hin síðari ár er að Elliðavatn er tiltölulega rýrara af gæðum næringar en áður hefur verið talið sbr. Stofnstærðarmæling silungs í Elliðavatni 2001. Ég leyfi mér að efast um að fyrri mælingar/álit manna hafi verið rangar. Þess í stað tel ég að lífríki vatnsins hafi einfaldlega hrakað hin síðari ár. Það er alþekkt að vötn sem verða til eða eru stækkuð út yfir gróið land verða frjósamari töluverðan tíma eftir þessar aðgerðir en hrakar síðan snögglega þegar drekkt gróðurþekjan lætur loks undan og hættir að framleiða t.d. blaðgrænu.

Öllu þessu til viðbótar hefur nýrnasýking  (PKD) í Elliðavatni herjað meira á bleikjuna heldur en urriðann hin síðari ár skv. skýrslu Þórólfs Árnasonar og Friðþjófs Árnasonar; Elliðaár 2010 Rannsóknir á fiskistofnum vatnakerfisins.

Stutt samantekt Jóns Kristjánssonar í lok ofangreindrar skýrslu er sláandi ‚Veiðiálag á bleikju er lítið, náttúruleg dánartala er lág, stofninn fremur lítill tölulega séð og viðkoma er lítil. Urriðastofninn er stór, veiðiálag lítið, etv. 10-15 % á ári, heildarafföll virðast mikil , um 60% milli ára, en óvissu háð, margt bendir til þess að hann sé fremur staðbundinn á uppvaxtartíma.‘

Ofangreint verður allt til þess að Elliðavatn breytist í ‚stórurriðavatn‘ eins og sumir veiðimenn hafa nefnt það. Miðað við þær aðstæður sem við búum silunginum í vatnasviði Heiðmerkur er þetta eðlileg þróun. Við höfum auðvitað valkosti til úrbóta, ef við viljum það á annað borð. Einn þessara kosta er að auka veiði í Elliðavatni, Hólmsá og Suðurá með þeim formerkjum að sleppa skuli bleikju. Með þessu getum við stangveiðimenn stuðlað að jöfnuði í stofnstærðum þó það hafi tæpast úrslitaáhrif þar sem stangveiði í vötnum verður seint afgerandi þáttur í lífríkinu. Annar kostur er stórtækari og verður væntanlega seint áberandi í umfjöllun opinberlega, því miður. Til þess að velta honum upp þurfum við aðeins að skoða Vatnsendavatn og Vatnsvatn sem ég ætla að gera í næsta pistli mínum.